جایگاه مرغ درنا در فرهنگ ترک

آداب و رسوم ترک - ۴۵

در بسیاری از فرهنگها در رابطه با حیوانات عقاید و باورهای متفاوتی وجود دارد. مرغ درنا نیز یکی از این حیوانات می باشد. درنا جایگاه بسیاری مهمی را در بسیاری از افسانه ها و اسطوره ها بخود اختصاص داده است. مرغ درنا در جغرافیای وسیعی از آسیای میانه گرفته تا ژاپن سمبل وفاداری، خوشبختی، شانس، زندگی طولانی و صلح است. در فرهنگ ترک نیز مرغ درنا از جایگاهی ویژه و خاص برخوردار می باشد. درنا یک مرغ دریایی مهاجر است. جثه این مرغ به اندازه لک لک می باشد، گردن آن نازک و دراز بوده و چشمانی براق و درخشنده دارد. بر سر درنا یک دسته کاکل وجود دارد که به سمت عقب متمایل می باشد. در بالهای آن نیز پرهایی به رنگ آبی، قرمز و سبز وجود دارد که هر بیننده ای را مسحور می کند. درنا در آناتولی سمبل "دختر زیبا و جوان" است. یعنی دختران جوان و زیبا به درنا تشبیه می شوند.

با زیر نظر گرفتن زندگی درناها متوجه می شویم، حوادثی بسیار جالب توجهی در آن وجود دارد که انسان را مات و مبهوت می کند. درنا جزو پرندگانی است که می تواند ساعتها در هوا بماند و کیلومترها پرواز کند. دسته های درنا به هنگام مهاجرت، شکل رقم ۷ را بخود می گیرند. درنایی که در راس گروه قرار گرفته در واقع رهبر و راهنمای گروه است. درناهای پیر، بیمار و یا معلولی که توان پرواز نداشته باشند، از سوی درناهای جوان و تنومند حمایت می شوند. گفته می شود که درناها از رفتارها و کرده های انسانی بر روی زمین بسیار متاثر می شوند و بنابراین گاهی برای ندیدن این حوادث راه خود را تغییر می دهند. درنا پرنده است که همیشه به همراه جفت خود زندگی و پرواز می کند و زندگی تک همسری را برای خود برگزیده است. هر جفت درنا برای خود لانه ای مستقل دارد و لانه خود را از لانه سایر درناها جدا می کند. به هنگامی که درنای ماده تخم گذاشته و منتظر تولد نوزادان خود می باشد، درنای نر و ماده به نوبت در لانه منتظر می مانند و از لانه مراقبت می کنند تا بیگانه ای به خانه آنها نزدیک نشود.
مرغ درنا سمبل وابستگی به خانواده است. پس از مرگ یکی از جفتها، درنای دیگر به مدت ۷ سال برای وی عزا می گیرد و با هیچ درنای دیگری جفت نمی شود. اگر یکی از درناها توسط صیاد شکار شود و یا در نتیجه حادثه ای جان خود را از دست دهد، جفت دیگر مرگ را بر زندگی ترجیح داده و خود را در آب رها می کند. در زندگی درناها می توان نمونه های بسیار زیبای عشق و علاقه به خانواده، عشق، محبت و وفاداری را مشاهده کرد. بدلیل این ویژگی های بسیار زیبا و ناب نیز در آناتولی در رابطه با درناها عقاید و باورهای بسیار متفاوتی وجود دارد.
بر اساس عقاید و باورهای موجود در آناتولی، انجام کاری که باعث شود درناها راه خود را گم کنند و یا شکار درناها گناه بزرگی محسوب می شود. اگر جفت درنا در آسمان مورد هدف قرار گیرد و یا به هر دلیلی کشته شود، جفت دیگر آن نیز همراه با درنای کشته شده بر روی زمین و بر سر جفت مرده خود فرود می آید. بنابراین شکار این درنا بسیار راحت است. اما اعتقاد بر این است که اگر کسی درنایی را بکشد به طور قطع خود و یا خانواده اش با فلاکت و بدبختی بزرگی روبرو می شود.

در برخی از مناطق آناتولی با این اندیشه که باعث شگون و خوشبختی می شود، بر سر عروسها تاجی شبیه تاج درنا گذاشته می شود. درنا سمبل برکت و رفاه است. گفته می شود مزارعی که درنا بر فراز آنها پرواز کند و یا در آن فرود آید، پربرکت می شود. اعتقاد بر این است که با آمدن فصل بهار، اگر درنا در دهان خود گندم بیاورد، بشارت دهنده برکت، اگر استخوان بیاورد، خبردهنده مرگ و اگر مار بیاورد خبر دهنده بدبختی می باشد. همچنین اگر درنا از ارتفاع پایین پرواز کند، این امر نشان می دهد که آن سال هوا سرد خواهد بود و اگر از ارتفاع بالا پرواز کند، آن سال، سال گرمی خواهد بود.
در برخی از مناطق آناتولی، درنا در نیت کردن و فال گرفتن نیز مورد استفاده قرار می گیرد. به هنگامی که درنا مسیر خود را در آسمان تغییر داده و آهنگ "گوروک گوروک" را بخواند، مردم نیت می کنند. اگر درنا به پرواز خود در همان مسیر ادامه دهد، آن وقت گفته می شود که آن نیت و آرزو برآورده می گردد.
درنا در فرهنگ علوی و بکتاشی نیز از جایگاه ویژه ای برخوردار است. در فرهنگ علوی، درنا و کبوتر دو پرنده مقدس به شمار می روند. اعتقاد بر این است که درنا صدای خود را از حضرت علی گرفته است. حرکات و پرواز درناها در آسمان نیز به رقص سماء علوی ها تشبیه می شود. گفته می شود که رقص درناها در آسمان بازگوکننده پیوستن آنها به حضرت حق می باشد.
در ادبیات شفاهی ترک و بویژه در داستانها و آهنگهای فولکلور نیز درنا پرنده است که از شهر و دیار و از یار، محبوب و یا پدر و یا مادر خبر می آورد و با قهرمان قصه درد و دل می کند. در آهنگهای فولکلور نیز درنا سمبل کسی است که به دیار غربت می رود و یا در انتظار و حسرت دیدن یار به سر می برد. در واقع رابطه عاطفی بوجود آمده بین انسان و درنا سبب شده تا درنا در افسانه ها و داستانها چنین نقشی را عهده دار شود.
در آناتولی و رومئلی، استفاده از نام درنا برای نامیدن انسانها و یا مکانها بسیار رایج است. انسان ترک از فیگورهای مختلف درنا در هنرهای مختلفی منجمله قالیبافی، گلیم بافی، پارچه بافی و یا هنر تزئین مکانها، اشیاء و وسایل خانه بسیار استفاده کرده است. زنان ترک نیز در هنر گلدوزی و یا بافتنی از این نام به وفور استفاده کرده اند و بر روی طرحهای خود نامهایی از قبیل بال درنا، پای درنا، درنا، دسته درنا و نظایر آن نهاده اند.
در بازیهای کودکان نیز می توان بازیهایی را دید که با نامهایی از قبیل "آ تئللی دورنا" به معنی " ای درنای کاکل به سر" و یا "دورنا ووردو" به معنی "درنا زد" نامیده شده اند.
نویسنده:   فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز