جایگاه اسب در فرهنگ ترک

آداب و رسوم ترک - ۴۳
جایگاه اسب در فرهنگ ترک

اسب از آسیای میانه تا به آناتولی در زندگی و فرهنگ ترکان که صاحب یک زندگی به سبک کوچ و اتراق بوده اند، جایگاه مهمی را به خود اختصاص داده است. در جوامع ترک، ارزش و علاقه ای که به اسب اختصاص یافته به هزاران سال قبل مربوط می شود. ترکان با توجه به شیوه زندگی، اقتصاد، جغرافیایی که در آن زندگی می کرده اند و نحوه تفکرشان در طول تاریخ با اسب ها ارتباطی نزدیک داشته اند. انسان ترک و اسب چنان با هم عجین شده اند که تداعی یکی از آنها دیگری را به ذهن می آورد. محل های زندگی، شیوه زندگی و جنگ ها این با هم بودن را هر چه بیشتر افزایش داده و آن را جاودان کرده است. مشاهده نقوش اسب در کلیه عناصر تشکیل دهنده فرهنگ ترک مربوط به نقش اسب در زندگی و ارزشی است که به اسب داده شده است. در منابع چینی عبارت "زندگی ترک ها به اسب هایشان وابسته است." جای گرفته است.
اسب در میتولوژی، فرهنگ و باورهای مردم ترک حیوانی مبارک و خوش یمن است. بر اساس میتولوژی ترک، اسب قدرتش را از خدا می گیرد. بهترین دوست انسان ها است. اسب سمبل مرگ و شهود است. در رسوم شامان ها اسب به عنوان مرکب شامان برای رفتن به آسمان و حیوانی برای قربانی شدن اهمیت یافته است. باور ها بر این است که شامان می تواند به وسیله اسب به دنیای زیر زمین و یا جهان آخرت سفر کند. باورهای متفاوتی در رابطه با آفرینش اسب در میان ترکان موجود می باشد. برخی بر این باورند که اسب از باد آفریده شده و بدین ترتیب قدرت و سرعت باد به اسب انتقال یافته است. بر اساس باوری دیگر اسب ها از خورشید به زمین آمده اند. بر خی ها هم بر این باورند که اسب ها از نسل اسب های نر مقدسی که از دریا خارج شده، از کوه پایین آمده و یا از غار خارج شده اند.
در دنیای باور ها و تفکر ترک تعاریفی در مورد اینکه اسب باید چه خصوصیاتی داشته باشد، وجود دارد. بر اساس این تعاریف یک اسب خوب با سرعت پرندگان حرکت می کند، اصلا خسته نمی شود، دشمن را حس می کند، صاحبش را از قبل خبردار می کند، منظور صاحبش را می فهمد، وضعیتش را درک می کند، اگر صاحبش مرده باشد او را رها نکرده و به وطنش برمی گرداند، در صورتی که صاحبش زخمی باشد او را به محلی امن برده و نجاتش می دهد. اسب به عنوان دوستی صادق، نگهبان و شریک پیروزی برای صاحبش می باشد.
در افسانه ها و داستان های متعددی در رابطه با ترکان، اسب دوست نزدیک صاحبش، شریک پیروزی اش و با ارزشترین دارایی اش شناخته می شود. در داستانی در کتاب دده قورقود "بامسی بیرق" به اسب خود که در مدت ۱۶ سال زندان منتظرش مانده، چنین می گوید:
"به تو اسب نمی گویم
برادر می گویم
ای از برادرم نزدیکتر به من"
این بندها اهمیت اسب برای ترک ها را به بهترین شکل به نمایش می گذارد.
اسب به هنگام مرگ صاحبش نیز در کنارش حضور داشته و همراه وی دفن شده است. دفن شدن اسب به همراه صاحبش یک رسم بسیار دیرین در استپ ها می باشد. در منابع چینی نیز اطلاعاتی در مورد دفن کردن مردگان به همراه اسب و اشیای دیگرش در "کورگان" (مزار تپه مانندی که ترکان مردگان را به همراه اشیا دفن می کردند) توسط "گؤک تورک"ها موجود می باشد.
دبلیو اشمید اظهار می کند که: "اسب توسط ترکان اهلی شده است." ترکان به هنگام گوچ به غرب آسیا و آناتولی فرهنگ خود در رابطه با اسب ها را نیز به همراه خود آورده اند. شهرت اسب ترک در همه جا پخش شده است. اسب در دوران امپراتوری های سلجوقی و عثمانی نیز جایگاه استثنایی خود را در فرهنگ ترک حفظ کرده است. امپراتوری های هون، گؤک تورک، سلجوقی و عثمانی با زندگی و جنگ بر روی اسب ها پایه گذاری شده اند. اسب به عنوان مهترین عنصر فرهنگ استپ ها در سایه نفوذ ترکان تا هندوستان، ایران، عراق، اروپا و سواحل دریای مدیترانه گسترش یافته است. در دوران عثمانی با احداث مراکز مخصوص اسب در مناطق مختلف امپراتوری اسب های برگزیده ای پرورش یافته اند. ترکان از دسته موهای دم اسب که بر یک نیزه و یا چیز مشابهی نصب شده باشد (توغ) به عنوان پرچم و یا نشان اقتدار استفاده می کردند. این فرهنگ در دوران عثمانی نیز ادامه یافته است. در کنار "توغ"هایی که پادشاه داشته، به هر کدام از صاحب منصبان نیز به نسبت اهمیت منصبش یک توغ داده می شد.
باورها و رسوم متفاوت زیادی در رابطه با اسب در بین مردم وجود دارد. این باورها و رسوم از آسیای میانه تا به آناتولی به زندگی خود ادامه داده و جایگاه خو را در فرهنگ حفظ کرده است. دم اسب سرباز ترکی که در جنگ می میرد، بریده شده و بر بالای مزارش آویخته می شود. ترکان قدیم نیز سنگ مزار را به شکل اسب می ساختند. تمام کسانی که در رابطه با سنگ قبر و فرهنگ و فولکلور مربوط به قبرها تحقیق می کنند، عقیده دارند که رسم داشتن سنگ مزارهایی به شکل گوسفند، قوچ و اسب مربوط به فرهنگ تدفین آسیای میانه و رسومات شامان ها می باشد. همچنین بر اساس باورهای قدیمی ترکان به هنگام ساخت خانه، خون و یا شیر اسب به بزرگترین ستون خانه و یا ستون میانی چادر مالیده می شود. به هنگام دعا برای روح های کوه، جنگل و آتش از یال اسب قرمز استفاده می کنند. در خانه ای که اسب هست شیطان نمی تواند وارد شود، نفس اسب روح های شر را فراری می دهد. هم در باورهای قبل از اسلام و هم در باورهای بعد از اسلام، دیدن اسب در خواب پیام هایی را به انسان ها می دهد. باورها بدین گونه است که اگر فردی اسبی را در خواب ببیند، کاری که بسیار خواهان انجام آن بوده و بخصوص هم کارهایی در رابطه با ازدواج، انجام خواهند شد. اسب دم بریده ای هم که در خواب دیده می شود نشانه مرگ بیننده خواب است.
در قرآن و احادیث هم اطلاعاتی در رابطه با پرورش اسب موجود می باشد. حضرت محمد فرموده اند که در راه خدا اسب پرورش دهید.
اهمیتی که ترکان به اسب داده اند از ضرب المثلهایی از قبیل" ترک در چادر به دنیا آمده و بر روی اسب می میرد؛ پرنده با بالهایش و ترک با اسبش؛ اسب سوارش را می شناسد؛ اسب دوست جوانمردان است." فهمیده می شود. اسب به عنوان جزیی جدایی ناپذیر از فرهنگ و نحوه زندگی انسان ترک علاوه بر اسطوره ها در داستان ها، افسانه ها و حکایت ها با شخصیت قهرمان عجین شده و به عنوان مکمل شخصیت اصلی حاضر شده است. بعلاوه اسب از نقاشی های موجود بر دیوارهای سنگی تا به نقاشی، مجسمه سازی، معماری، صنعت فرش و جاجیم، اشیای مفرغی، سنگ مزار و نقاشی مینیاتور به یک موضوع هنری فراموش نشدنی تبدیل شده و جایگاه خود را در هنر ترک به دست آورده است. امروزه هم برای بسیاری از هنرمندان منبع الها می باشند. اسب در حافظه فرهنگی مردم در میان اطلاعات ملموس جای گرفته است.
نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا
مترجم: فریبا اوغوز