برپایی ضیافتهای افطار در جامعه ترک

یکی از لحظه های بسیار مهم در ماه رمضان لحظه افطار می باشد. افطار به معنی پایان روزه و فرارسیدن زمان غذا خوردن می باشد. آماده کردن سفره های بزرگ افطار و سیر کردن شکم گرسنگان یکی از آداب و رسوم قدیمی در میان ترکها می باشد. برپایی ضیافت یکی از اداب و رسوم قدیمی ترکها می باشد و با پذیرش اسلام از سوی ترکها، برپایی ضیافت افطار نیز تبدیل به یکی از آداب و رسوم رایج در میان انان شده است. از دوره عثمانی تا به امروز سفره های افطار تبدیل به یکی از اجزای بسیار مهم فرهنگ ترک شده است.
یکی از آیین های رایج به هنگام افطار، خواندن دعا می باشد. یکی از این دعاها بدین گونه است: خداوندا بخاطر رضای تو روزه گرفتم. به تو ایمان آوردم و به تو تکیه کردم. با رزق و روزی تو روزه ام را باز می کنم. سپاس بی پایان به خاطر تمامی نعمتهایی که به ما داده ای. ای ارحم الرحمین! مرا، خانواده ام را، دولتم را و تمامی انسانها را حفظ بفرما. رحمت و حمایت خود را از ما درغ نفرما. به ما شور و شوق زندگی عطا فرما. قدرت مقاومت در برابر تمامی سختیها را به ما عطا کن. تو قادر مطلف هستی. آمین یا رب العالمین.
پیامبر اسلام حضرت محمد نیز در مورد روزه گرفتن و دادن طعام به روزه داران بسیار توصیه نموده است. حضرت محمد می فرماید: اگر فردی در ماه رمضان به فردی روزه دار افطار دهد، تمامی گناهانش بخشوده می شود و به اندازه ثواب آن روزه دار به وی نیز ثواب عطا می گردد. این حدیث و نمونه های مشابه آن مسلمانان را تشویق به برپایی سفره های افطار و پذیرایی از روزه داران می کند.
در فرهنگ ترک، سفره های افطار و میهمانانی که برای افطاری می آیند، از جایگاه خاصی برخوردار است. همانطور که غذاهای افطاری با غذاهای دیگر متفاوت است، سفره های افطاری نیز با سفره های چیده شده در روزهای معمولی متفاوت می باشد. تمامی خانواده ها در هر سطح اجتماعی و اقتصادی بطور قطع برای افطار میهمان دعوت می کنند. سفره های افطار در طول ماه رمضان با خوراکیهای خوشمزه پر می گردد. بطور خلاصه ضیافت افطار از اجزاء لاینفک ماه رمضان می باشد. چند روز اول ماه رمضان معمولا خانواده ها برای اینکه از نظر مادی و معنوی به این ماه عادت کنند، تنها هستند و با اعضای خانوده خود افطار می کنند. میهمانی های افطار معمولا پس از روز چهارم رمضان آغاز می گردد.
افطار با خوانده شدن نماز عصر آغاز می گردد. ابتدا خوراکیهایی مثل پنیر، زیتون، عسل، خامه، مربا، گردو و نظایر آن که در اصطلاح افطاریه نامیده می شود، خورده می شود. دلیل این امر نیز این است که معده که در طول روز خالی مانده، تحت فشار قرار نگیرد. پس از خوردن غذاهای سبک، نماز مغرب اقامه می گردد. پس از اقامه نماز مغرب غذاهایی که مخصوص این ماه آماده شده، صرف می شود. آشهای مختلف، نان بربری مخصوص ماه رمضان و نوعی شیرینی شیری موسوم به "گللاچ" جزو خوراکیهای غیرقابل اجتناب ماه رمضان می باشد. شربت عثمانی نیز معمولا نوشیدنی مشهور این ماه است که جلوی تشنگی در طول روز را می گیرد.
سفره افطار که تمامی اعضای خانواده، بستگان، اعضای فامیل، دوستان و همسایگان را گردهم می آورد، همانند امروز در دوره عثمانی نیز از اهمیت خاصی برخوردار بود. در دوره عثمانی در هر خانه ای معمولا 3 عدد سفره افطار پهن می شد، اولین این سفره ها مخصوص پدر خانواده و میهمانانش، دومین آن مخصوص مادر خانواده و میهمانانش و سومین آن نیز مخصوص خدمتکاران خانه بود. یکی از مهمترین ویژگیهای این سفره ها این بود که در هر 3 سفره غذاهای مشابهی خورده می شد و هیچکدام از این سفره ها بر دیگری تمایزی نداشت. سفره افطار سلاطین عثمانی نیز از اعتبار و شهرت بسیاری برخوردار بود.
در زمانهای قدیم، در ماه رمضان برخی آداب و رسوم خاصی اجرا می شد که بسیاری از آنها امروزه اعتبار خود را از دست داده است. یکی از اینها، رسمی بود که به "کرایه دندان" شهرت داشت. صاحبخانه پس از پذیرایی از میهمانان خود در بین آنها کیسه هایی را پخش می کرد که داخل آنها پر از سکه های طلا بود. این نیز بدین معنی بود که "ما تو را به میهمانی دعوت کردیم. تو وقتی غذای ما را می خوردی دندانهایت تحلیل رفت. این هم کرایه دندانهای تحلیل رفته تو". این رسم از دربار عثمانی گرفته تا میان مردم عادی رایج بود و اجرا می شد. تنها چیزی که متفاوت بود مقدار طلایی بود که بعنوان کرایه دندان پرداخت می شد. هر قدر که صاحبخانه از وسع مالی بیشتری برخوردار بود، میزان کرایه پرداخت شده بابت دندان نیز به همان میزان بالا بود. در دوره عثمانی در داخل دربار و نیز خانه های ثروتمندان برای افراد فقیر و بی بضاعت نیز سفره های بزرگ افطار برپا می شد. پس از پایان مراسم افطار نیز در بین انان در داخل کیسه های مخملی پولهای طلا و یا نقره توزیع می شد.
در دوره عثمانی، سفره های افطاری که بر روی زمین پهن می شد، هر کدام نام خاص خود را داشت. تعداد قاشقهای موجود در سفره نیز بر روی آن نوشته می شد. قاشقها نیز داخل سبد گذاشته شده و در ورودی به هر کدام از میهمانان یک قاشق داده می شد. میهمانی که قاشق را می گرفت، نام سفره ای را که بر روی قاشق نوشته شده بود، می خواند و بر سر آن سفره می نشست. این سفره های افطار در عین حال سمبل برابری، برادری، اتحاد و همبستگی نیز بودند. وجود یک چنین آداب و رسوم ظریف در دوره عثمانی نشانگر فرهنگ و تمدن ریشه دار آن بود.
عایشه سلطان دختر عبدالحمید دوم سی و چهارمین پادشاه عثمانی در کتاب خود که با نام "پدرم عبدالحمید" به قلم گرفته، ماه رمضان را بدینگونه توصیف می کند: "ماه رمضان در دربار بسیار زیبا برگزار می شد. از یک هفته قبل آمادگیها شروع می شد. از انبارهای دربار سلطنتی برای تمامی اتاقها در داخل پارچهای بزرگ شربتهای متنوع و افطاریه های مختلفی آورده می شد. پس از خوانده شدن اذان مغرب، با نوشیدن آب زمزم افطار می شد. انواع شربتها از قبیل شربت آب لیموی بسیار خنک نوشیده می شد. بخش حرم دربار در ماه رمضان تبدیل به مسجد می شد. هر کس در گوشه ای نشسته و مشغول عبادت می شد.
روزه داران معمولا 2 وعده غذا می خورند. یکی از اینها پس از خوانده شدن اذان مغرب می باشد که افطار نام دارد و دیگری غذایی است که قبل از خوانده شدن اذان صبح خورده می شود. به این وعده غذایی نیز سحری گفته می شود. قبل از سحری، تعدادی از اهالی محله با نواحتن طبل در بین کوچه پس کوچه های شهر شعر خوانده و مردم را برای خوردن سحری بلند می کنند. این رسم از زمانهای گذشته تا به امروز ادامه یافته و یکی از نکات جالب و مهیج ماه رمضان می باشد. این افراد در روز عید فطر نیز به دم درب خانه ها رفته و از اهالی محله عیدی می گیرند. حضرت محمد در حدیثی در رابطه اهمیت با خوردن سحری می فرماید: سحری بخورید چرا که غذای سحری پربرکت است. غذاهایی که به وقت سحری خورده می شود در مقایسه با غذاهای افطار سبکتر است. معولا از خوردن غذاهای گوشت و پرچرب که سبب خستگی معده می شود، دوری می گردد و سعی می گردد غذاهایی از قبیل برنج، نان و نظایر آن که از کالری بالایی برخوردار هستند، مصرف شود.
روزه، افطار، سحری و تمامی آداب و رسوم مربوط به آنها و ماه رمضان در واقع همه و همه سمبل برابری، برادری، اتحاد و یکپارچگی بوده و فرصتی برای تزکیه نفس هستند.
نویسنده: فاطمه احسن توران عضو هیات علمی دانشگاه غازی آنکارا

مترجم: فریبا اوغوز