جهان اسلام, حیات ذهنی و نگرانیهای سیاسی

سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه همزمان با روز ۲۹ ام اکتبر، جشن جمهوریت در ترکیه، اقدام به انتشار مقاله ای تحت عنوان "نگرانیهای سیاسی و حیات ذهنی" در روزنامه دیلی صباح (DailySabah)  کرد.

ابراهیم کالین سخنگوی ریاست جمهوری ترکیه در این مقاله به شرح زیر نوشته است: 

 همانطوریکه به صورت قوی در مرکز موجودیت و سنتهایمان گام برمی داریم، باید به دنیا از چشم انداز وسیع و باز بنگریم. هیچ جامعه ای وجود ندارد که بدون داشتن گذشته و رسومی مشخص، صاحب آینده ای معین بوده باشد.

جهان اسلام از دنیای مملو از تلاطم و تخاصم عبور می کند. نظم جهانی ناعادلانه و مشوش کنونی، جنگهای نیابتی، درگیریهای داخلی، تنشهای مذهبی، اغتشاشات اجتماعی و نابسامانیهای اقتصادی، صرفا موجب ایجاد مسائل بزرگ سیاسی برای دنیای اسلام نشده بلکه از سویی دیگر سبب به هدر رفتن نیروی روشنگری و انرژی معنوی آن نیز میشود.

به طور عموم امروز علمای مسلمان، دانشمندان و هنرمندان جهان اسلام همه و همه از ستندرت های جهانی عقب مانده و فاقد قدرت مورد خطاب قرار دادن جهان میباشند.

در این فضای پیوسته متشنج، آیا می توان راهی برای آفرینشهای فکری، فرهنگی و هنری یافت؟! به صورت کوتاه می توان در جواب این پرسش بسیار مهم گفت: بلی. پشتیبان جواب مثبت ما، وجود دلایل قانع کننده در تاریخ دیرین و پر فراز و نشیب جهان اسلام میباشد.

برخی از برجسته ترین شخصیتهای سنت روشنگری اسلامی، در روزگارانی که شاهد شدیدترین تغییرات سیاسی بوده ظهور کرده اند.

اولین نسل از  دانشمندان و حقوق دانان مسلمان پس از بروز اغتشاشات بزرگ سیاسی و بخصوص بعد از وفات پیامبر گرامی در سال ۶۳۲ میلادی و در تلاش برای یافتن پاسخ این سئوال که اقتدار سیاسی به شخص بعدی چگونه باید منتقل شود؟ پدیدار شد.

بحث های تئولوژیک اولیه، با کشمکش های سیاسی زمانه خود در ارتباط بود. در واقع رشد فلسفه اسلامی و سنتهای علمی، در روند شکل گیری و ساخت دولت اسلامی و نیز دوران متلاطم فتوحات نظامی عصر های نخست صورت گرفت.

 گذر از عهد اموی به عهد عباسی و تشکیل دهها امارت اسلامی در پهنه وسیع جهان اسلام، مانع از ان نشده بود که اندیشمندان و دانشمندان اسلامی قادر به تولید، کشف و ارایه یافته ها و تولید اندیشه های ناب و بی مانندی در آن دوران شوند.

روابط جاویدان و تمام ناشدنی این بزرگان با حقیقت و دانش، سبب شد تا تمدن اسلامی در دورانهای بعدی، از اسیای میانه (ترکستان) تا آسیای صغیر(آناتولی)، مزاپوتامیا(بین النهرین)، آفریقای شمالی و اندلس(جنوب اسپانیا) گسترش یابد، رشد کند و شالوده موجودیت خود را در سرزمینهای جدید استوار نماید.

شخصیتهای بزرگ فلسفه اسلامی چون هندی، فارابی و ابن سینا، اثار بسیار مهم خود در زمینه فلسفه، منطق، طب و  موسیقی را در دورانهایی که ابهام سیاسی شدیدی در جامعه وجود داشت و یا در خلال لشکرکشیهای بزرگ ان روزگاران تقریر و تدوین کرده اند.

از قرن ۱۲ تا قرن ۱۴ میلادی، سرزمین مسلمین شاهد ۲ نیروی بزرگ اشغالگر شد.

 از غرب صلیبیون بر پهنه جهان اسلام تاختند و از شرق مغولان بر پیکره دنیای اسلام فرود امدند.

  دو حمله مذکور، روزگاری مملو از درد و رنج و اضطراب را بر مسلمین به همراه اورد که بخش مهمی از حوادث آن ایام در کتب تاریخی ثبت و ضبط شده است. به رغم همه این حملات و مشکلات، بخش مهمی از موفقیت های جهان اسلام،  در همین ایام به دست آمده است.

اسامه ابن منقذ در کتاب ماندگار خود كتاب الاعتبار که پس از آزاد سازی بیت المقدس توسط صلاح الدین ایوبی از اشغال صلیبیون نوشته شده است، اقدام به بیان همین حقیقت می کند. در واقع اشوبها و جنگهای بسیار خونین آن دوران هرگز نتوانست مانع از نگارش این اثر برجسته از سوی ابن منقذ گردد.

ضمناً شخصیتهای عظیمی چون ابن عربی (متولد سال ۱۲۴۰) و مولانا جلال الدین رومی (متولد سال ۱۲۷۳) در قرن ۱۳ که جهان اسلام در تب و تاب مبارزه با اشغالگران صلیبی و یا مغول است اثار بسیار مهمی آفریده اند.

ابن عربی در خلال روزهای سخت مسلمین در اندلس و مولانا نیز پس از فرار از استیلای مغولان به قونیه، کتب ماندگار خود را به رشته تحریر دراورده اند.

در سراسر جهان اسلام، علما، فلاسفه، دانشمندان و هنرمندانی همچون غزالی، سهره وردی، نصیرالدین طوسی، فخرالدین رازی، ملاصدرا، ابن کمال، تقی الدین، امام ربانی، شاه ولی الله دهلوی و دیگران اقدام به تعقیب، تحفظ و تزاید صادقانه آثار فکری و علمی به میراث مانده از گذشتگان خود نموده اند.

مثلاً معمار سنان که یکی از برترین معماران تاریخ بشریت است، اثار ماندگار معماری خود را به رغم اغتشاشات حاکم بر کاخها و قصرهای پادشاهان ساخته است. یا شاه جهان، بنای خارق العاده تاج محل در دهلی را در قرن ۱۷ بر افراشته است.

ضمناً می توان ادعا کرد که برترین نمونه های اثار اسلامی در زمینه های خوش نویسی، مینیاتور، ماربلینگ(هنر ابرو) و صحافی در قرن ۱۷ میلادی و در ایام آشوبهای سیاسی و کشمکشهای نظامی مشاهده میگردد.

هیچ تردیدی وجود ندارد که  همه این نگرانیهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در روند زندگی این بزرگان و احتمالا در فرآیند اندیشه های آنان نیز موثر بوده است. اما هیچ یک از این حوادث دنیوی و موانع مادی مانع نشد تا انان از وقف کردن زندگی خود در راه علم و اندیشه و هنر خودداری کنند. بگونه ای که تولیدات و افرینشهای فکری، علمی، هنری و ادبی شخصیتهای ماندگار جهان اسلام، از مرزهای زمانه انان فراتر رفته و تا به امروز رسیده و در اختیار ما قرار گرفته است.

آنچه گفته شد تجارب از گذشته است که جهان اسلام امروز می باید با نگاه در آن، از گذشته خود عبرت بگیرد.

اول اینکه باید آگاه باشیم که مسائل سیاسی ای که هم اینک زندگی همه ما را تحت تاثیر خود قرار داده است صرفا با راه حلهای سیاسی قابل حل شدن نیستند. برای حل این مسائل باید فعالیتهای جدی فکری و علمی صورت گیرد. این عاقلانه نیست که برای انجام فعالیتهای علمی و فکری منتظر حل مسائل سیاسی و اقتصادی باشیم. بلکه برعکس ضروری است تا حکومتها و جوامع علمی، به صورتی جدی اولویت برنامه های خود را در رفع نیازهای دانشمندان و اندیشمندان قرار دهند.

دوم اینکه مسائل سیاسی به همان میزانی که می تواند حیات فکری ملل را تضعیف کند قادر است تا فرصت جدیدی برای ذهنهای کنجکاو و ماجراجو نیز بگشاید. اگرچه فعالیت در سایه اختناق راحت و خوشایند نیست اما می تواند نتایج برجسته ای به همراه داشته باشد.

سوم اینکه متاسفانه بسیاری از مسلمانان قادر به کشف میراث غنی و قوی گذشتگان خود نشده اند. تنها بخش بسیار کوچکی از اثار هزار ساله اسلامی در زمینه های مختلف علمی، فکری، ادبی، هنری و فلسفی مورد مطالعه قرار گرفته و تجدید چاپ شده است. این در حالی است که در این خصوص کار بسیار زیادی در پیش داریم. یکی از دلایل اهمیت این اثار آن است که اطلاعات علمی و عملی به میراث نهاده شده در این اثار، حلال مسائل روزگار پر مسئله ما است و قادر است راههای جدیدی را پیش روی ما بگشاید.

بناً در حالیکه به صورت قوی در مرکز موجودیت و سنتهایمان گام برمی داریم، باید به دنیا از چشم انداز وسیع و باز بنگریم. هیچ جامعه ای وجود ندارد که بدون داشتن گذشته و رسومی مشخص، صاحب آینده ای معین بوده باشد.

مشکلاتی که جهان اسلام امروز با آن رو در رو است مسائلی مهم است و نمی توان آنها را سبک شمرد. اما این مسائل هرچند بزرگ، نمی تواند بهانه ای برای ما باشد تا از آفرینشهای فکری، علمی و هنری برای مدت زمان زیادی دور باشیم.