İblis və Adəm

IV hissə

İblis və Adəm

  TRT “Türkiyənin səsi” radiosu və TRT/Azerbaycan saytı “Yaradılışın sirri nədədir?” sualı ilə Azərbaycan respublikasının tanınmış teoloq və islamşunası İsmayıl Əhmədə müraciət edib. Onun maraqlı mənəvi söhbətini hissələrlə oxuculara təqdim edirik. Dördüncü (sonuncu) hissə “İblis və Adəm” adlanır.

* Birinci hissə “Quran kəlimələrində Allahın fərqli adları” - https://www.trt.net.tr/azerbaycan/maraq-dunyamiz/2020/06/19/quran-k-lm-l-rind-allahin-f-rqli-adlari-1436882

* İkinci hissə “Adəm hansı surətdə (görünüşdə) yaradıldı və...” - https://www.trt.net.tr/azerbaycan/maraq-dunyamiz/2020/06/26/ad-m-hansi-sur-td-gorunusd-yaradildi-v-1443397)

* Üçüncü hissə “İlk insan, Cənnət, mələklər” –

https://www.trt.net.tr/azerbaycan/maraq-dunyamiz/2020/07/03/ilk-insan-c-nn-t-m-l-kl-r-1447909

Adəmə səcdə əmri

  Quranın bir neçə ayəsində İblisin Adəmə səcdə əmri almasına rəğmən  bundan imtina etdiyi göstərilir. Həmin  ayələrdən birində (sonradan  şeytanlaşan) İblisin Adəmə səcdə etməməsinin səbəbi onun öz dilində açıqlanır. (Allah İblisə) “Mən sənə əmr edəndə sənə səcdə etməyə nə mane oldu?” deyə soruşdu. (İblis) “Mən ondan daha yaxşıyam (üstünəm), çünki Sən məni oddan, onu isə palçıqdan yaratdın!” deyir” (Əraf, 12).

“Məni Sən azdırdın”

  İblis öz məntiqinə görə yaradılış ünsürü odu torpaqdan (yəni özünə görə dəyərsiz ünsürdən) xeyirli və dəyərli hesab edərək səcdə etməməkdə özünə  haqq verir. Halbuki həm o, Allahın iradəsi ilə oddan, həm də Adəm Allahın iradəsi ilə palçıqdan yaradılmışdı. Bu isə o deməkdir ki, İblis Allahın səcdə əmrinə etiraz etməzdən əvvəl onun iradəsinə qarşı da çıxır. Quran bu ayələrlə insan oğluna sahib fitri (yəni özünün əldə etmədiyi, yaradılışdan onunla olan)  xüsusiyyətlərlə öyünməməli olduğunu tərbiyə edir. Yəni kim əldə etmədiyi xüsusiyyətlərlə öyünürsə, bilsin ki, iblisləşməyə doğru yönəlir.

  Qurandan İblisin Allaha müraciət edərək “Məni sən azdırdın” etiraz xarakterli müraciəti ilə də qaşrılaşırıq. Allahla İblis arasında buna oxşar dialoqlara Quranın başqa ayələrində də rast gəlmək olur. Onlardan biri də Hicr surəsinin 39-cu ayəsidir: (İblis) dedi: “EyRəbbim! Məni azdırmağına (rəhmətindən kənar etməyinə) əvəz olaraq and içirəm ki, mən də (bunun müqabilində) onlara (pis əməllərini, günahlarını) Yer üzündə yaxşı göstərib onların hamısını yoldan çıxaracağam!” Və bu ayəni təklikdə götürüb “Bu şeytanın əvvəlcədən Allah tərəfindən müəyyən olunmuş alın yazısı, yəni  Allahın onu azdırma aqibəti var idi” deyə bilmərik. Çünki əgər şeytanın taleyində belə bir acınacaqlı aqibət olsaydı, Allah-Taala ondan “Nə üçün sənə əmr etdiyimə səcdə etmədin?” sualını verərdimi?! Və buradan yola çıxaraq bunu Cənnətdən (Yer üzündəki səfalı yerdən) çıxarılan Adəmin aqibəti barədə də demək olar. Əgər onun Cənnətdən çıxarılması əvvəlcədən İlahi qəza və taledə yer alsaydı, bu halda nə üçün tövbə etməli idi? Yəni Adəm barədə “Bütün bunlar onun üçün proqramlaşdırılmış və o da bir növ öz rolunu oynayırdıı” deyə bilmərik. Bu isə o deməkdir ki, bütün bu hərəkətlər istər İblis  olsun, istərsə də Adəmin şəxsi seçimləri idi. Lakin bu məsələləri başa düşmək üçün bu ayələrin arasını dolduran başqa ayələri nəzərdən keçirmək lazımdır.

Şeytanın  günah payı

  Əgər Adəm üçün bütün bunlar əvvəlcədən ssenari olaraq hazırlanmışdısa, nə üçün o, “Mən özümə zülm etdim”, “Əgər məni bağışlamasan” kimi ifadələrdən istifadə edir? Əgər hər şey əvvəlcədən proqram kimi qurulsaydı, sorğu-sual zamanı həm Adəm, həm də İblis Allaha “Sən bizim üçün bunları qərar verdin, biz də etməli olduğumuzu etdik” deyib özlərinə bəraət qazandırmağa çalışardılar. Bir daha Qurana nəzər salaq, “(Ya Peyğəmbər!) Biz mələklərə: “Adəmə səcdə edin!” - dedikdə İblisdən başqa (hamısı) səcdə etdi. (Yalnız) o, lovğalanaraq (səcdə etməkdən) imtina etdi və kafirlərdən oldu”. Ayənin sonunda qeyd olunduğu kimi, İblis özü öz ixtiyarı ilə bu yolu seçir ki, “imtina  etdi” və “kafirlərdən oldu” ifadəsi buna açıq-aşkar dəlildir. Yəni İblis öz iradəsi ilə təkəbbürlük üzündən bu mövqedən çıxış edir və küfr yolunu da özü öz ixtiyarı ilə seçir. Başqa sözlə desək, Allah onu Öz rəhmət dərgahından durduğu yerdə qovmur. Bunu Əraf surəsində eyni mövzu işıqlandırıldıqda da görürük. Və buradan belə bir sual da yaranırr: biz  insanların etdiyi günahlarda Şeytanın da payı varmı? Yoxsa bu da bizim  fitrətimizdən irəli gəlir? Quran İbrahim surəsinin 22-ci ayəsində bu sualı məhşər gününün sorğu-sualını işıqlandırarkən belə cavablandırır: “İş bitdikdə (cənnətliklər Cənnətə, cəhənnəmliklər də Cəhənnəmə daxil olduqda) Şeytan (onu məzəmmət edən kafirlərə) belə deyəcək: “Allah (peyğəmbərlər vasitəsilə) sizə (pis əməllərinizə görə Cəhənnəmə düşəcəyiniz barədə) doğru vəd vermişdi. Mən də sizə (kömək edəcəyim haqda) vəd vermişdim, amma sonra vədimə xilaf çıxdım. Əslində mənim sizin üzərinizdə heç bir hökmüm (sizi özümə tabe edə biləcək heç bir qüdrətim) yox idi. Lakin mən sizi (günah işlətməyə, Allaha asi olmağa) çağırdım, siz də mənə uydunuz. İndi məni yox, özünüzü qınayın. Nə mən sizin dadınıza çata bilərəm, nə də siz mənim dadıma. Mən öncə (dünyada) sizin məni (Allaha) şərik qoşmağınızı da inkar etmişdim (qəbul etməmişdim). Həqiqətən, zalımları şiddətli bir əzab gözləyir!” Ayənin mətnindən məlum olur ki, heç də bütün günahların müəllifi şeytan deyil, bəlkə bir çox hallarda həm də şeytanlaşan insanların özləridir.

  Zuxruf surəsinin 36-cı ayəsini də nəzərdən keçirməliyik: “Hər kəs Rəhmanın zikrindən boyun qaçırsa, Biz ona Şeytanı ürcah edərik və onun (Şeytanın) yaxın dostu olar”. Buradan da belə məlum olur ki, Şeytanın insana ürcah olması yalnız insanın Allahın zikrindən boyun qaçırdıqdan sonra başlanır. Yəni insanın Allahdan uzaqlaşmasının ən başlıca səbəbkarı Şeytan yox, onun özüdür. Şeytan isə özünü ona ürcah edənlərin üzərində çalışır və onları istədiyi kimi ram edə bilir.

  Məryəm surəsinin 83-cü ayəsində də buyurulur: “(Ya Rəsulum!) Məgər kafirlərin üstünə onları yoldan çıxarıb günaha sövq edən şeytanları göndərdiyimizi görmədinmi?”. Buradan belə məlum olur ki, Şeytan insanlara küfrə (günaha) aludə olduqdan sonra hakim olur. Əlbəttə, bu heç də Şeytanın insanı azdırmağa meyilli olmadığı anlamına gəlmir.

  Qeyd olunan ayələr sadəcə Şeytanın insanın özünü ona meyl etməsindən sonra hakim olacağından xəbər verir. Əraf surəsinin 16-17-ci ayələrində bu həqiqətə işarə olunaraq buyurulur, (İblis) dedi: “Sən məni (Adəmə səcdə etmədiyimə görə) azdırıb yoldan çıxartdığın üçün mən də Sənin düz yolunun üstündə oturub insanlara (Sənə ibadət və itaət etməyə) mane olacağam! Sonra onların yanına qarşılarından və arxalarından, sağlarından və sollarından gələcəyəm (soxulacağam) və Sən onların əksəriyyətini şükür edən görməyəcəksən!”. Buna bənzər başqa ayələrin davamında isə Allah-Taala İblisə cavab olaraq buyurur: “Sənə uyan azğınlar istisna olmaqla, bəndələrim üzərində (onları yoldan çıxarıb günaha vadar etməyə) sənin heç bir hökmün olmaz!” (Hicr, 42). Sad surəsinin 83-cü ayəsində isə bu etirafı İblisin öz dilindən eşidirik: “Yalnız Sənin sadiq bəndələrindən başqa!”

  Bu ayələrdən belə məlum olur ki, Allah insanın fitrətində Şeytanın fitnəsindən  qorunması üçün iman adlı sığortalayıcı güc qərar vermişdir. Onun Şeytanın təsiri altına düşməməsi isə yalnız özünü sığortalayacaq gücdən xaric edib nəfsinə və şeytana uymasındadır.

  Nə üçün hər şeyə qadir olan Allah buna icazə verir?! Nə üçün İblisə “Otur oturduğun yerdə, mənim bəndələrimlə işin olmasın” əmrini vermir? Belə olduğu təqdirdə həyatın bir anlamı və məhşərin sorğu-sualına ehtiyac olmayacağı önə çıxır. Çünki insan azad, iradə və ixtiyar sahibi olan bir varlıqdır. Həm günaha, həm də savaba sahib olduğu azadlıqla öz iradə və ixtiyarı ilə istiqamətlənir.

  Başqa bir sual da yaranır: demək, Şeytan insanı azdırmağa vəzifələnib? Yəni əgər Allahın izni və iradəsi olmasaydı, Şeytan necə güclü varlıq olsaydı belə, yenə də insana qarşı hər hansı bir mənfi təsir göstərə bilməzdi. Əgər belədirsə, demək, bu imkanı ona Allah vermişdir. Və əgər Allah vermişsə, onda nə üçün Şeytan bu qədər qınanmalıdır? Axı necə olsa o, ona tapşırılanı ixtiyarında olan imkanlarla yerinə yetirmiş olur. Quran ayələrinə nəzər saldıqda belə bir iddianı dəstəkləyəcək hər hansı bir ifadə və fikirlə  qaşrılaşmırıq, bunun tam əksini  görürük.

  Allah bütün rolları hazırlamış, lakin onları kimsənin ixtiyarına qoymamış, “Sən İblis olub insanları yoldan azdıracaqsan!” və ya “Sən də Adəm olub günahlarına görə tövbə edəcəksən” - deyə kimsəyə vəzifə verməyib. Bu seçim onların hər birinin öz ixtiyarına qoyulub. Və bu seçim olmadan nə sınaq və imtahanın bir anlamı olar, nə də onların cavabı olan mükafat və cəzanın. Sad surəsinin 85-ci  ayəsində bu mətləbə işarə olunaraq  buyurulur: “And olsun ki, Mən Cəhənnəmi səninlə (sənin cinsindən olanlarla) və sənə uyanların hamısı ilə dolduracağam!”

  Bu mövzu üzərində dayanılmalı olan başqa bir məsələ ilk baxışda İblisin Allaha qarşı çıxması və ona qarşı müxalif mövqedə durması olur. Və diqqəti çəkən başqa bir məqam Şeytanın Adəm övladını günaha sövq etməsi olur. Qeyd etmək lazımdır ki, müxalifət mövzusunu insanların bir-birlərilə müxalifəti kimi başa düşməməliyik. Çünki Allah bənzəri olmayan bir varlıqdır. Necə deyərlər, “Zehninizə nə gəlirsə, Allah O deyil”. Bunun üçün də müxalifət, hətta yaxınlıq məsələsini insanların bir-birlərinə olan müxalifət və yaxınlığı kimi qəbul etməməliyik. Belə ki, həm müxalifət, həm də yaxınlar təsir və əks-təsirdən yaranır ki, Allah da kimsənin təsiri altına düşməyən mütləq varlıqdır. İblisə gəlincə, bunu adi yanaşmadan başqa bir şey başa düşməməliyik. 

Adəm və Həvva

  Adəmlə əlaqəli olan mövzularda yer alan başqa bir məqam Həvvanın varlığıdır. İblislə Allah arasında gedən bu dialoqlar zamanı Həvva var idi? Yoxsa mənşəyi məlum olmayan bir çox rəvayətlərdə qeyd olunduğu kimi, sonradan Adəmin sol qabırğasından yaradıldı? Adəm fərd olaraq deyil, növ olaraq qəbul edildikdə məsələyə aydınlıq gəlir. Yəni insan toplusu olmuş və onlardan biri də Həvva olmuşdur. Adəmlə Həvva Quranda nümunə olaraq yer almışdır. Quranla yanaşı digər səmavi kitablarda da Həvva Adəmlə yanaşı onun itaətsizliyə səbəb olması kimi təqdim edilir.

Qadağan edilmiş meyvə

  Yəhudilik və xristianlıqda Adəmlə Həvvaya qadağan edilən ağac yaxşılıq və pisliyin fərqinə varma simvolu kimi təqdim olunur. İslamda isə həmin ağacın növünə əsla işarə edilmir. Hərçənd bəzi rəvayətlərdə onun alma, əncir (hətta dənli bitkilərdən olan) buğda da olduğu göstərilir. Halbuki onun  necəliyi və hansı növə aid olması əsla önəmli deyil. Qadağan edilən meyvə Adəm övladının düşünən beyninin süzgəci idi. İslam dini yəhudilik və xristianlıqdan fərqli olaraq bu məsələyə tam fərqli yanaşır. Yəni İslama görə, Adəmi yoldan çıxaran heç də Həvva deyil, bəlkə onların hər ikisinə vəsvəsə edən Şeytanın özüdür. Quranda keçən “vəsvəsə ləhuma” (o, iki nəfərə vəsvəsə  etdi) və (və əzəlləhuma) “ və o, iki nəfəri yoldan azdırdı” ifadələri buna açıq-aşkar sübutdur.

                                                                                                     ardı var…