Jahon iqtisodiyoti 46- qism

                İqtisodiy o’sishning  jadallashtirishda yetakchi rol o’ynagan investitsiyalar moliyaviy resurslarni tejashdir.  Har o’lka o’z  o’sish maqsadlari jihatida shakilantirgan  investitsiyalar qadar tejashga ehtiyoj  bordir. Investitsiyalar tejashi  yuksak bo’lgan iqtisodiyotlarda o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan investitsiyalar amalga oshganda,  tejash  kam omadi o’rtaga tashlandi. Ushbu kam omadni qondiradigan sarmoya kiritilmagan taqdirda, investitsiyalarning kamayishi  sababli iqtisodiy  o’sishning pasayishi kabi  vaziyatlar  bilan duch keladi. Xususan rivojlanayotgan o’lkalarning  en muhim maqsadlaridan bir barqaror va barqaror o’sish raqamlariga  erishish ekanini va  ushbu riskni ko’z olmaslar  esa  mazkur  kam omadni chet eldan qarz olish yoki xorijiy sarmoyani jalb etish yo’li  bilan uni moliyalashirishga harakat qiladi.

Misol uchun 2016- yilida Turkiya yalpi ichki mahsulotining 28,7 foizini investitsiyaga ajratishi  ayni nisbatda  tejash ehtiyoji o’rtaga tashlandi. 2016- yilida tejash nisbati yalpi ichki mahsulotga ko’ra  24,9 % atrofida amalga oshdi.

Investitsiyaning barchasi mamlakatdagi tejashdan ta’min etilmagan taqdirda va bunday vaziyatlarda  esa chet eldan  kiritiladigan kapitallar yoki to’g’ridan- to’g’ri kiritilgan sarmoyalar bilan qoplanadi. Tashqi  sarmoya  to’g’ridan investitsiya orqali ta’min etilishi, chet eldan olingan qarz bilan muqoyasa qilinganda har doim ideal bir alternativadir. Chuki chet eldan  kiritgan sarmoya   iqtisodiyotni chet elga qaramli qiladi. Shu bois o’lka iqtisodiyoti global iqtisodiyotdagi har o’zgarishning ta’siri bilan osonlik  bilan ta’sirlanib zaiflashadi.

Bu jihatdan olib qaraganda  Turkiya  o’tmishda jiddiy miqdorda qarz muammosi bilan duch kelganini unutmaslik kerak.

        Turkiya iqtisodiyoti so’nggi 15 yilda tejash mavzusida ma’lum bir masofani oshib o’tib jami yalpi ichki mahsulot  tejashda jiddiy o’sishlari   amalga oshdi. Ayniqsa  jamoatchilikdagi  tejashi yalpi ichki mahsulotga nisbati 2002- yilida 4,7 saviyasida ekan 2016- yiliga kelganda ushbu raqam 2,7 foizni  oshgani ko’rilmoqda.

         Tejashni oshirishda ham mahalliy  hamda ishlab chiqarishning  ko’payishi,  importga bo’lgan qaramlilikning kamayishi sabab bo’lganidan joriy kam omadni  pasaytirishga  to’g’ridan ta’siri bordir.  

        Shu bois joriy kam omad muammosining  butunlay  yechilish  yo’li  bilan mamlakatda tejashni oshirish bilan mumkin bo’ladi

        TEJASH MİQdORİ QANDAY OSHADİ?

        Shaxslar va muassasalar tejash masalasini  moliya tizimida baholash natijasida o’rtaga tashlangan tejash miqdorining oshishi  natijasida ham o’lka iqtisodiyotida hissa qo’shgan bo’ladi. Oxirgi yillarda shaxsiy  pensiya tizimini joriy qilish  jihatida buni  muhokama qilish mumkin.

        Shaxslarning farovonligini  darajasini  oshirish  shaxsiy pensiya tizimi bundan tashqari sarmoya bozorlarini chuqurlashtirib investitsiyaning oshishiga sabab bo’ladi.

        Tejashni en to’g’ri baholash uchun birinchidan moliyaviy savodxonlik darajasini oshirish kerak.

        Birinchidan fuqarolarning yostiqchalari  ostida  bo’lgan  mablag’larni moliyaviy tizimning chetida  tutishni  tejash deb bilishdan voz kechishi lozim. Chunki bu tejash na shaxslarga na ham o’lka iqtisodiyotiga tejash nomidan hech bir foydasi bo’lmaydi.

        Bu borada eng dolzarb joriy etilgan amaliyotlardan biri o’tgan oylarda  xazinachilik maslahatchilik  tomonidan  taqdim etilgan oltin bond  sertifikati  va oltin obligatsiyasidir. Yostiqchalar tagiga qo’yilgan oltinlarni iqtisodiyotga hosil qildirish maqsadi o’rtaga tashlangan mavzular bu siyosat doirasida hozirgacha ikki tonnadan ziyod oltin yig’ildi va obligatsiya va ijara sertifikati tarqatildi.

        Pulni tejash va sarmoya bozorlarini chuqurlashtirishni ta’min etishning boshqa bir tashabbusi faoliyatini  davom ettirgan mavzu  Istanbul moliya  markazi loyihasidir. Istanbul xalqaro bir moliya markazi bo’lishi  bilan birgalikda  chet eldan sarmoya jalb etishni tezlashtirishni o’z oldiga maqsad qilib qo’ygan ushbu loyiha o’lkaning  ehtiyoji bo’lgan sarmoya uchun muhim bir manba  tashkil etadi.

        O’lka iqtisodiyotlarining  eng muhim tamal toshlaridan birini tashkil etgan tejash miqdori  qanchalik oshsa, siyosatchilar qaror berishda oldida bo’lgan   to’siqlar u qadar bartaraf  etiladi   va yana rohat harakat qilishlari uchun osmon bo’ladi.

        Puli  tejashni orttirish mavzusida tashlanadigan har qadam ham iqtisodiy siyosatlarning barqaror va davom ettirilishi jihatidan ham Turkiya iqtisodiyoti yuqori va o’rta daromad guruhidan yuqori daromad guruhiga  ko’tarilishida yo’l xaritasi bo’ladi.