Turkiya nazaridan yaqin sharq 23-qism

Rashid Gannushi rahnamoligidagi Tunis Nahda Harakati o’tgan hafta 10. Kongressini o’tkazdi. Ushbu kongress ham harakatning tarixi jihatidan ham Tunis siyosiy tarixi jihatidan katta ahamiyatga ega. Bu kongressda Islomiy bir harakat bo’lish o’rniga Musulmon demokrat siyosiy partiyaga aylanishga qaror qildi.

Nahda harakatining bu qarori farqli aks etdi. G’arb mediasi va fikir tashkilotlari tomonidan Islomchilarning tarqalishini Islomiy guruhlar tomonidan tasdiqlanishi sifatida baholamoqda. Asosiy oqim Islomiy yozuvchilar esa Nahdaning bu qarorini tanqid qildi. Ular jihatidan bu xabar harakatning o’zgargani sifatida baholanmoqda.

Lekin bu vaziyatga nazar solish bu qarorning qaysi ma’noda olinganiga e’tibor qaratishga majburlamoqda. Bo’lmasa bu mulohazalar janjal bo’lib qoladi. Buni haqiqiy ma’noda mulohaza etish mavzuga uch jihatdan nazar solishga majburlamoqda. Yaqin Sharq deganda Siyosi Islomga bo'lgan qarash va Tunisdagi ickhi kuchlardir.

Sovuq urushning nihoyasiga yetishi va Sovet sistemasi tarqalgandan keyin siyosiy Islomning yoki Islomchilarning, komunizm o’rniga qo’ydi. G’arb dunyoviy, komunimz o’rniga qo'yilgan Islomchilik bo’lg’inchilik sifatida ko’rildi. Qizil tahditning o’rniga “Yashil tahlika” kiritildi. Asosan 11-Sentyabr hodisalaridan keyin bu travma yana ham oshikor bo’ldi. Bu o’zgarishlarda shiddat bir yo’l sifatida chizilgan bo’lsa ham siyosy Islomiy harakat boshqalarini ajratgan bir tashkilotlanishdir. Bu ham barcha siyosiy Islomiy tashkilotlarga qarshi bosim siyosatini 1967 yil Arab-Isroil Jangining Misr va Suriyaning mag’lubiyatga uchrashi hududda Arab milliyatchiligining rasmiyligini tug’dirdi. Bu taranglikdan maydonga chiqgan bo’shliqni Islomiy harakatlar to’ldirdi. Yaqin Sharqda Islomiy harakatlarda muxoliflar chiqishi, hududdagi avtoritar rejimlarning bu harakatlar ustidagi bosimlarini ham o’zi bilan keltirdi.

Ayni paytda G’arbning tahdit tushunchasida Islomiy harakatni komunizm o’rniga qo’yish mahalliy kuchlar uchun siyosiy raqobat yaratdi. Hududda terrorning borligi G’arb davlatlarining milliy manfaatlari jihatidan bir majburiyat bo’lgani davomli aytildi. 1979 Eron inqilobining natijasida siyosiy va psixologik ta’siri bo’lgan siyosiy raqobat yaratildi. Eron inqilobi asosan yangi bir Sovuq Urushga sababchi bo’ldi. Eron bilan AQSh o’rtasidagi taranglik, avtoritar muhofazakor rejimlarning Siyosiy Islomiy guruhlarga qarshi yana ham orttirdi. Arab Bahoridan keyin o’tkazilgan saylovlardan keyin Islomiy partiyalarning olgan ovozlari vaziyatni yana ham aralashtirdi. Misrda Musulmon Qardoshlarning saylov bilan vazifaga kelishi avtoritar rejimlar jihatidan ham ideologik ham rasmiy o’zgarishga olib keldi. Misrdagi harbiy to’ntaruv va Liviyadagi ichki urush tahdididan keyingi kirishuv ortidan maydonga chiqgandir. Tunisda Nahda Harakati o’z borligi uchun tahdit his etgandir.

Mintaqaviy jihatdan ustiga to’xtalish kerak bo’lgan xususiy bir vaziyat chog’ida ham shiddat tarafdori tashkilotlar mintaqadagi barqarorsizlikdan foydalangandir. Barqarorsizlik hukum surgan davlatlarda DEASH va Al Qoida hududda o’z hukumronligini o’rnatgandir. Bu jihatdan asosan Tunis nozuk bir nuqtada joy olmoqda. Ham DEASh ham Al Qoidaning Liviyada siyosiy bo’shliqdan foydalanishi bu nuqta-i nazardan muhim. DEASHga qo’shilganlar orasida Tunisli yoshlarning ham bo’lishi diqqat tortmoqda.

Tunis Arab Bahoridan avval radikal dunyoviy tushunchalar bilan o’nga chiqgan bir davlat. To’ntarilgan rahbar Zeynel Abidin Bin Ali o’lkada ketgandan keyin o’tkazilgan birinchi saylovda Nahda g’olib chiqgan va ikki partiya bilan kualitsiya tashkil etgan. Konstitutsiya tuzish jarayonida ijtimoi guruhlarning tushunchalariga e’tibor berdi. Lekin bunga qaramay, o’lkada shiddat voqealarini bohona qilib, Nahda Harakatiga qarshi Misrdagi kabi bir izlanishga kirganlar. 2014 yil oxirida o’tkazilgan saylovlarda Nahdaning saylovlarda ikkinchi partiya bo’lgandir. Lekin kuchdagi koalitsiyadan tashqarida qolishi Nahda bilan aloqali tahditlarni kamayirgandir.

Hozirgi kunda Tunisda jiddiy iqtisodiy muammolarning bo’lishi barqarorsizlik unsuri. Iqtisodiy kamchiliklar sababli maydonga kelgan ijtimoi namoyishlar avtoritar rejimga o’tishni istaganlar uchun fırsat yaratoqda. Avtoritar rejimni qayta o’rnatish mavzusida eng katta zarar ko'rganing Nahda harakati bo’lganidan shubxa yo’q. Mana bu shartlarda Nahda uchun avvalo kuch emas xavfsizlik kerak. Shimoliy Afrikadagi shiddat tarafdori tashkilotlarning borligi, bu tashkilotlarga Tunisliklarning ham qo’shilishi o’lka jihatidan bir xavfsizlik tahditi bo’lmoqda. Bu tahditning borligi va iqtisodiy masalalar, ijobiy davom etgan jarayonga salbiy aks etmoqda.