Turkiya nazaridan yaqin sharq 18-qism

Yaqin sharqning aniq chegaralari va bu chegaralarda qaysi davlatlarning joy olgani muhokama qilinmoqda. Lekin asosan, G’arbda, Marokashdan boshlanib Eronning sharqi chegarasigacha borib yetgan hududlar Yaqin sharq deb aytilmoqda. Yani butun Shimoliy Afrika, Isroil, Eron, Turkiya va Arab yarim oroli ham bo’lib barcha Arab davlatlaridir. Lekin ba’zilari, Pokiston, Afg’oniston va Sudan ham bo’lgan O’rta Sharqni ham o’z ichiga olganini aytish mumkin. Bu davlatlarni ham kiritish Yaqin sharqdagi masalalarni tilga olish mavzusini o’zgartirmaydi. Ziddiga alanga beroqda.

Hozirgi kunda Yaqin sharq eng muammoli hudutlardan biri. Mintaqa davlatlari o’z ichida faqli ko’lamlarda muhim muammolar bilan ovora. Ayrim davlatlar esa bo’lginchillikka qarshi kurashmoqda. Ayrimlarining esa Al-Qoida va DEASH kabi terror tashkilotlari ayrim hududlarni nazorat qilmoqda va hukum surgan muhitlarni kengaytirishga urinmoqda.

Suriya, Yaman va Liviyada ichki urush davom etmoqda. Biroq hududda muvaffaqiyatsiz bo’lgan davlatlar faqat bular emas. Ko'p sonda o’lka bu xavfli jarayon bilan yonma-yon. U yerlarda ichki urush yo’q lekin bo’lish e’htimoli baland.

Bugun ichki nizoh bo’lgan, yuqorida aytilgan davlatlarga boshqa o’lkalar esa kuchini orttirish va e’tibori uchun kurashmoqda. Mazhab to’qnashuvlari eng katta muammolardan biriga aylangan. Ham ko’p sonda o’lkani ichkaridan kemirmoqda ham atrfidagi aloqalarga zarar bermoqda. Ushbu hududda Qatar va Birlashgan Arab Amirliklari kabi eng boy 10 o’lka orasida joy olganlarni o’z ichiga olmoqda. To’qnashuv bo’lmagan davlatlardan Yamanda qashshoqlik surmoqda. Agar Afg’oniston, Pokiston va Sudan ham mintaqa davlati sifatida  hisoblangan vaziyatning qanchalik vahim bo’lgani oshikor.

1900- yillarning boshidan beri Yaqin sharqda davomli tashqaridan oraga aralashganlar bor. Yani barcha davlatlar o’z manfaatini ko’zlagan bir hudud. Yaqin sharq tushunchasi, hududda aralashganlarning bir namunasi sifatida maydonga chiqgan bir tushuncha. Mustamlakachi davlatlarning hukumronlik kuchini tarif etish natijasida bildirgan bir tushunchadir. Hududning kartasi ham mustamlakachi kuchlarning maslahatlashuv g’ayratlari natijasida chizilgan. 1920 yillarning boshidan beri to’g’ridan mustamlaka ostiga kirgan yoki mustamlaka davlatlar bilan aloqasi bo’lmagan davlatlar ham bor:Bular Turkiya va Eron. Hududda asosiy xususiyatidan biri esa, demokratiya sohasida yetarsiz deb ifoda etilmoqda yoki yo’q, yoda oz ta’min etilmaganidir. Bir necha mustasnodan tashqari, hududdagi siyosiy rejim turlarining avtoritar bo’lganidan bir shuybha yo’q. Bir nechtasining esa huquq ustunligini qabul qilgan bo’lishiga qaramay amal qilish mavzusida katta kamchiliklar bor.

Avtoritarlik va ustun huquq o’rnatilmagani uchun davlatlardagi razvetka, harbiy va politsiya tashkilotlari bilan xavfsizlik sohasining o’nga chiqarishga majburlamoqda. Bu ham avallo davlatni o’z fuqarolariga qarshi muhofaa etmoqda.

Xalqiga ishonmagan bir rejimning boshqa davlatlar bilan ham ishonchli aloqalar o’rnatishi kutilmaydi. Mintaqadagi kuchlarning davomli raqobat va kurash ichida bo’lishi mustasno emas. Shuning uchun hududda davomli katta davlatlar aralashgan.

Dunyo bo’ylab 2011-yildan 2015-yilgacha qurollanishga sarf etilgan mablag’ 2015 yili ortgan. Bunga Yaqin sharq davlatlarining ko'p hissasi bor. 87 miliard dollarlik xarajati bilan, Saudiya Arabiston qurollanishga eng ko’p pul sarf etgan uchinchi dunyo davlati. Qatar 7 milliard dollar, Quvayt esa 8 milliard dollarlik harbiy samolyot kelishuvi tuzgan. 2014 yili qurollanishga 25 milliard dollar sarf etgan Birlashgan Arab Amirliklarining 2015-yili yana ko’p mablag’ sarf etganidan bir shubxa yo’q. 2014-yil qurollanish uchun 12 milliard dollar xarajat qilgan Iroq, 2015-yil 18 milliard dollar ajratgan. 2015-yil G’arbiy Yevropa, Amerika qit’asi va Afrika qurollanishga sarf etgan mablag’ kamaygan, Yaqin sharqda esa ortgandir. Misr, Eron va Jazoir kabi davlatlar ham Yaqin sharqda qurollanishga katta budjet ayratmoqda.

Qolaversa Yaqin sharqning qurollanishga emas tinchlikka e’htiyoji bor. Tinchlik esa o’zaro hamkorlik va ishonchdan yo'lidan o’tadi. Hamkorlik bo’lmagani uchun, hududda kun o’tgan sari muvaffaqiyatsizliklar ortib bormoqda. Mana buning natijasida ichki urush maydonga chiqdi.

O’z jamiyatiga ishonmagan va ijtimoiy kelishuvda davomli bir huquq davlati bo’la olmagan mamlakatlarning ham bir-biriga ishonishi qiyin. O’z jamiyatida qo’rqgan rejimlar fuqarolarini nazorat qilar ekan boshqa tomonda qo’shnu davlatlar bilan yangi muammolar bilan o’zini kuchaytirish uchun foydalanmoqda. Davomli tarangliklar buning eng yaxshi namunasi.

Hozirgi kunda Yaqin sharqda har bir davlatda va hudud bo’ylab huquqning ustun bo’lishini ta’min etish shart.