quran we süriliri bilen tonushtingizmu? (18)

türkiye awazi radiyosi: hörmetlik radiyo anglighuchi qérindashlar ésinglarda bolsa kérek, «quran we süriliri bilen tonushtingizmu?» namliq pirogrammimizning aldinqi bölimide silerge süre töwbening qisqiche tarixiy arqa körinishi we mezmunini öz ichige alghan 1 – bölimini anglatqan iduq. bügünki bölümide bolsa, dawamini anglitimiz.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

süre töwbe heqqide qisqiche chüshenche (02)

peyghember eleyhissalammu bu ishtin (yeni, rim émpiriyesining chégra rayonlardiki urush hazirliqliridin) bixewer emes idi. chünki peyghember eleyhissalam islam herkitige selebiy yaki ijabiy tesir körsitidighan herqandaq kichik ishlardinmu waqti – waqtida xewer tipip turatti.

peyghember eleyhissalam bu herbi hazirliqlarning muddiasini derhal chüshinip yitipla hich ikkilenmestin, qüdretlik rim émpiriyesi bilen resmiy jeng qilishni qarar qildi. bundaq sharaitta sella boshangliq qilinghan bolsa, emdi téxi tertipke chushken ishlarning hemmisi yene buzulghan bolatti.

birinchidin (hüneyn meydanidiki axiriqi zerbidin kiyin nepestin toxtash aldida turghan) qedimqi jahiliyet yene qaytidin bash kötürüp chiqqan bolatti. ikkinchidin medinidiki (sheherge yéqin jaygha ”mesjidi zerar“ni saldurush arqiliq özlirining qilmishlirigha perde yépishmaqchi bolushqan hemde ebu amir rahipni waste qilip, ghessanning xiristiyan padishahi bilen we rim impiratori qeyser bilen ichki munasiwet ornitiwalghan) munapiqlar bash kötürüp, musulmanlarning arqa teripidin xenjer urushqa bashlighan bolatti. aldi tereptin bolsa, (iranliqlarni meghlup qilghandin kiyin heywisi pütün etrapni qaplighan) küchlük rim qoshonliri hujum qilghan bolatti.

mana bu üch xil xeterlik ehwal musulmanlarning emdi qolgha keltürgen utuqlirini meghlubiyetke aylanduriwitishi mumkin idi. shunglashqa peyghember eleyhissalam dölette qehetchilik bolghinigha we tomuz issiqining taza ewjige chiqip, emdi téxi ziraetler pishish aldida turghanliqigha perwa qilmidi.

gerche musulmanlar sermayisiz, ulagh we bashqa urush eslihelirini hazirlash intayin qiyin ehwalda bolsimu, peyghember eleyhissalam bu urushning heqqaniyet chaqiriqining hayat – mamati bilen munasiwetlik ikenlikini közde tutup, hemmeylenning jiddi urush hazirliqi qilishini jakarlidi. ilgiriki ghazatlarning hemmiside qeyerge méngish we kim bilen urush qilish heqqide halqiliq peyt kelmigiche héchkishige gep qilmasliq, hetta medinidin chiqqandin kiyinmu közligen terepke udul mangmastin, aylinip, bashqa yollar bilen méngish peyghember eleyhissalamning asasliq qaidisi bolup kelgen idi. emma bu qétim peyghember eleyhissalam undaq perdilernimu qayrip tashlap, ashkara halda ”biz rim bilen urushmaqchi, shamgha qarap atlinimiz“ dep élan qildi. 

**** *** ** *** *** ***

weziyetning intayin halqiliq basquchta ikenlikini barliq erebler hés qiliwatatti. jahiliyetning bezi qalduq muritlirigha nisbeten bu urush eng axirqi ümüt shami bolup tuyiliwatatti. ular rim bilen musulmanlarning urush netijisini teqezzaliq bilen kütüshmekte idi. chünki ulargha buningdin bashqa hich yerdin ümit uchqunliri körünmeytti. medine munapiqlirimu ”zerar mesjidi“ni saldurup bolghandin kiyin özlirining axiriqi ümitlirini dogha tikip, sham urushida musulmanlarning qismiti düm bolghan haman dölet ichide pitne tughdurushni kütmekte idi. belki buningliq bilenla boldi qilmastin musulmanlarni bu urushta meghlubiyetke düchar qilish üchün imkani yitidighan barliq tedbirlerni ishqa salmaqta idi.

möminlermu 22 yilgha qeder bashlirini alqanlirigha ilip pidakarliq körsetken bu inqilabning qismiti emdiki chaghda qilning üstide türghanliqini chongqur hés qilmaqta idi. bundaq chaghda jasaret körsitishning menisi, bu inqilap chaqiriqini pütün dunyagha keng yéyish üchün yéngi bir ishik achqanliq bolidighanliqini, qorqunchaqliq qilishning inqilabni ereb ichidimu osal ehwalgha chüshürüp qoyush bolidighanliqini yaxshi tonup yetken idi. shunglashqa bundaq hésqa ige pidakarlarning hemmisi nahayiti qizghinliq we xoshal – xoramliq bilen urush hazirliqi qilishqa jiddi kirishti. hemmeylen eslihe hazirlashta qol ilkide bardinmu ashurup orundidi. hezriti osman (r. e), hezriti abdürrahman bin ewf (r. e) qatarliq sahabilar nurghun bayliqlirini otturigha tashlidi. hezriti omer (r. e) özining barliq mal – mülkining teng yérimini, hezriti ebu bekri (r. e) bari – yoq pütün mal – mülkini teqdim qildi. kembeghel sahabiler özlirining ishlep tapqanlirini, ayallar özlirining zibu – zinnetlirini jihadqa bighishlidi. pidakar ezimetler terep – tereptin top – top bolup kéliship, urush hazirliqi pütken haman janlirini teqdim qilishni kütushke bashlidi. ulagh hazirliyalmighan sahabiler hesret chikip yighliship kétetti. ular özlirining dingha bolghan ixlasini ipadilep yighlighanda, peyghember eleyhissalammu köz yéshi qilatti.

*** **** **** ***** *****

bu weziyet eslide iman bilen küpirliqni periqlendüridighan ölchemge aylinip qalghan bolup, hetta bu urushtin chette qilish islam bilen bolghan münasiwitining gumanliq ikenlikini ispatlaydighan haletke yetken idi. tebuk ghazatigha atlanghandin kiyin sahabiler seperdin qalghan her bir kishining xewirini yol ustide udul peyghember eleyhissalamgha yetküzetti. peyghember eleyhissalam temkinlik bilen sahabilerge jawap birip: «meyli qilinglar, eger yaxshiliq teripi bolsa, allah ularni silerge ulashturup qoyidu. undaq bolmighanda, ularning saxta hemrahliqidin allahning silerni qutuldurghanliqigha shükri qilinglar» deytti.

hijriyening 9 – yili rejep éyida peyghember eleyhissalam 30 ming mujahidni bashlap shamgha qarap atlandi. ulardin on ming kishila ulaghliq bolup, töge intayin qis idi. bir tögige bir nechche adem nöwetliship minetti. uning üstige hawa nahayiti issiq, su tapqili bolmaytti. musulmanlarning mushundaq halqiliq  peytte körsetken ulughwar sadaqiti tebukqa yitip béripla nex hosulgha érishti. mujahidlar tebuk meydanigha kélip, qeyserning öz eskerlirini bashlap urushqa chiqmastin, eksiche chégradiki barliq eskerlirini chékindürüp ketkenlikini, hazir chégrada urush qilghudek birmu düshmen qalmighanliqini bildi. tarixchilar köpinche bu weqeni rim qoshonlirining chigragha toplinéwatqanliqi heqqidiki xewer peyghember eleyhissalamgha xata yetküzülüp qalghan» dégendek terizde bayan qilishidu. emeliyette qeyser chégra rayunida rastinla qoshon toplashqa kirishken bolup, uning teyyarliqi pütüshtin ilgirila peyghember eleyissalam qoshon tartip yitip kelgen, shuning bilen uninggha nisbeten chigradiki eskerlerni chikindürüshtin bashqa chare qalmighan idi. chünki ilgiri müetta meydanida 3 ming kishlik musulmanlar qoshonining 100 ming kishlik rim qoshonigha qarshi qolgha keltürgen shanliq ghelibisini öz közi bilen körgen qeyser, bu qitim peyghember eleyhissalamning béwaste rehberlikidiki 30 ming kishlik qoshongha 100 yaki 200 ming esker bilen taqabil turalmaydighanliqigha közi yetken idi.

shu chaghda peyghember eleyhissalam qeyserning chikinishi bilen qolgha kelgen meniwiy utuqni ”kupaye“ dep bilip, sham chégrasigha yenimu ichkirilep kirishni tebuktila toxtatti we shu jayda 20 kün turush jeryanida islam diyari bilen rim émpiriyesi otturisigha jaylashqan, rimgha qarashliq nurghunlighan yérim musteqil rayunlarni herbiy küch arqiliq islam dölitige tewe qildi. bular ichidin zumetul jundel qebilsining xiristiyan reisi ”ükder bin abdul melik kündi“ we eyle qebilisining xiristiyan reisi ”yuhenna bin rübe“ shuningdek ”meqna“, ”jerba“, ”ezrux“ qebililirining barliq reisliri jezye (yeni, kapalet béji) tölesh arqiliq medinening teweliki bolushni qobul qildi. buning netijiside islam dinining hökümranliq chigrasi béwaste rim émpiriyesining chigrasigha tutashqandin sirt, uzun zamanlardin béri rimliqlar ereblerge qarshi ishlitip kelgen nurghunlighan ereb qebililirinimu  rimgha qarshi islam hakimiyitige hemkarlishidighan yerge keltürdi.

bu herbiy yürüshning hemmidin chong paydisi shu boldiki, rim bilen uzungha sozulghan urush bashlinishtin ilgiri musulmanlar erebler üstidiki islam hökümranliqini müstehkemliwélish üchün yiterlik pursetke ége boldi. tebuktiki urushsiz qolgha kelgen bu meniwiy ghelibe erebler ichidiki ashkara yaki islam tonigha oriniwalghan barliq müshrik, munapiq, jahiliyetpereslerning axiriqi ümit shamini öchürdi. bu axirqi ümütsizlik ulargha nisbeten islamning baghrida panahlinishtin bashqa yol qaldurmidi. héch bolmighanda ular özliri iman halawétidin behriman bolalmisimu, ularning kiyinki ewlatliri pütünley islam bilen reng aldi.  uningdin bashqa, yenila jahalette ching turghan döletning bulung – puchqaqliridiki az bir türküm qalduqlar allah taalaning peyghember ewetishtiki birdin bir meqsidi bolghan bu islahat inqilabigha héchqandaq selbiy tesir körsitelmeydighan orungha chüshüp qaldi.

*** ** **** **** **** ***

tématik mesililer

mana bu tarixiy arqa körinishni asas qilghanda süre tewbide otturigha qoyulghan shu chaghqa münasiwetlik chong mesililerni asanla aydinglashturiwalghili bolidu.

ereblerning barliq intizam, tüzüm ishliri pütünley musulmanlarning qoligha ötken bundaq weziyette pütkül ereb rayonini islam dölitige aylandurush üchün mohim bolghan bezi perinsiplar choqum otturigha qoyulishi kérek idi. shunglashqa u pirinsiplar töwendikiche otturigha qoyuldi.

1 - dölet merkizi xalis islamlashturulup, uninggha dölet ichidiki her qandaq ikkinchi bir sinip selebiy tesir kürsitelmeydighan, xeterlik ehwalgha yoluqqanda yeng ichidin pitne tughulmaydighan haletke kelturush üchün erebler ichidiki shirikchilikni we jahiliyet tüzümlirini tüp yiltizidin qomurup tashlash kérek idi. bu mexsetni ishqa ashurush üchün musulmanlarning müshrikler bilen pütünley ada – juda bolghanliqi shundaqla ular bilen tüzülgen barliq toxtamlar emeldin qaldurulghanliqi élan qilindi.

2 - kebining intizami iman ehlining qoligha ötken turughluqmu, xalis allahning ibaditi üchün bina qilinghan kebide yenila shérikchilik enenisining dawamlishishi hemde uning mütewelliliki yenila müshriklerning qolida turishi hergizmu munasip ish emes idi. shunglashqa bundin kiyinki kebining mütewelliliki tewhid ehlining qoligha tapshurulishi hemde herem etrapida shérikchilik enenisining dawamlishishini qetiy cheklesh hetta müshriklerning uning etrapighimu yéqin yolimasliqi, bu arqiliq hezriti ibrahim eleyhissalam bina qilghan bu heremge shérikchilik nijasetlirining yuqushigha qetiy imkan qaldurmasliq  höküm qilindi.

3 - ereb enenisige tewe qalaq bir türküm örpe – adetlerning yéngi islam dewridimu dawam qilishini durus dégili bolmayti. shunglashqa ularni yoqutushqa diqqet merkezleshtürüldi. bolupmu ”nesi“[1]  qaidisi eng qebih bolup, uninggha qattiq zerbe bérildi. hemde bu zerbe arqiliq yene bashqa qalduq jahiliyet tesirlirige qandaq muamile qilish kérekliki musulmanlargha aydinglashturup bérildi.

4 - ereb rayunliridiki islam herkiti mükemmelleshkendin kiyin emdiki ikkinchi basquch heqqaniyetning tesirini ereb sirtidiki rayunlarghimu kéngeytish idi. buninggha iran we rimning siyasiy tesiri eng chong tosalghu boliwatqan bolup, islamgha nisbeten ereblerdin békar bolghan hamanla ulargha taqabil turmay bolmaytti. hemde yenimu ilgirlep, uningdin bashqa türlük tüzüm, medeniyetler bilenmu doqürüshmay bolmaytti. shunglashqa musulmanlargha: «ereb rayunining sirtidiki heq dingha egeshmeydighanlarning musteqil hakimiyetlirini taki islam hakimiyitige boysunghangha qeder shemsherning kuchi bilen aghdurup tashlanglar. ularning heq dingha iman éytish yaki éytmasliqini öz ixtiyarliqigha qoyup béringlar, emma allahning zéminigha hökümran boliwélip, insaniyet jemiyitining istiqbalini alqinigha iliwélip, allahning bendiliri we ularning ewladlirini özi méngiwatqan gümrahliqqa mejbur söreshke hichqandaq heqqi yoq. ulargha bérilidighan erkinlik shunchilikki, islamgha jezye (yeni, kapalet heqqi) tölesh sherti astida üzliri qanchilik gümrahliqta yashisa yashawersun» dep alahide uqturush bérildi.

5 - weziyetning teqezzasi süpitide islam dini hazirgha qeder qilmishlirigha köz yumup kéliwatqan munapiqlar mesilisi beshinji chong mesile bolup hésaplinatti. emdiki weziyette islamgha nisbeten tashqi bésimlar töwenligen bolghachqa, munapiqlargha yomshaq müamilide bolmasliq, ulargha xuddi ashkara müshriklerge tutqandek pozitsiye tutush höküm qilindi. tebuk ghazatigha teyyarliq qiliwatqan mezgilde (bir goroh munapiqlar musulmanlarni jihadtin tosush üchün daim jem bolup, süyqest pilanlishidighan) ”süweylim“ning öyige peyghember eleyhissalamning hökmi bilen ot qoyulghanliqimu del ashu pirinsipni asas qilatti. hemde yene ashu pirinsip asasida peyghember eleyhissalam tebuk ghazatidin qaytip kilipla birinchi bolup medinidiki ”zerar mesjidi“ni chiqip, ot qoyushqa buyridi.

6 - sadiq möminler ichidiki az bir türküm imani ajiz kishilerni islah qilish eng mohim ishlarning birsi idi. chünki islam dini alemshumulluqqa ige bolush aldida turatti. yalghüz ereb musulmanliri pütün dunya kuffarliri bilen ilishish aldida turghan bundaq basquchta islamgha nisbeten imandiki ajizliqtinmu chongraq ichki xewp yoq idi. shunglashqa tebukta pursetwazliq we qorqunchaqliq qilghan musulmanlar shiddet bilen tenqid qilindi. özrisiz ghazatqa qatnashmay arqida qalghanlarning qilmishlirigha ochuq halda «munapiqliq» dep baha bérildi. ularning bu xil qilmishliri imanida raschil emeslikining ashkara ispati dep körsitilip, buningdin kiyin her qandaq möminning iman dawasi islam bilen kupir otturisidiki keskin köreshte ölchilinidighanliqini, köresh dawamida islam üchün jan we mallirini, waqit, emgeklirini serip qilishtin qachidighanlarning imanining hergizmu étibargha élinmaydighanliqini, buningda körüngen nuqsanni hich qandaq dini paaliyet bilen toldüriwalghili bolmaydighanliqini iniq belgilep berdi.

süre tewbini mulahize qilishta mana bu nuqtilar közde tutulghan chaghdila, andin uningdiki mezmunlarni asan chüshinip ketkili bolidu.

**** ** *** **** **** ***** ****** *****

hörmetlik qérindashlar waqit munasiwiti bilen «quran we süriliri bilen tonushtingizmu?» namliq pirogrammimizni mushu yerde toxtitimiz. inshaallah pirogrammizning kéler heptilik bölimide süre yünüsning tarixiy arqa körinishi we mezmunini anglitimiz.

kéler hepte yene oxshash waqitta diqqitinglar anglitishimizda bolsun. xeyr xosh.