enwer pashaning qisqiche hayati

türkiye awazi radiyosi: heqiqiy ismi ismail enwer bolghan enwer pasha, istanbul diwan  yoli rayonida dunyagha kelgen bolup, monastirli surre emini exmet ependi bilen aishe xanimning besh perzentining chongi idi. u gérman tilida yézilghan terjimihalida özining 1882-yili 12-ayning 6-küni istanbulning diwanyulu rayonidiki öyide dunyagha kelgenlikini qeyt qilidu. mektebi herbiyei shahanede oquwatqan mezgilide II. abdulhemid (1876 - 1909) ke qarshi peyda bolghan teshwiqatlarning tesirige uchridi. oquwatqan mezgilide bir qétim yildiz ordisigha élip bérilip soraq qilinghan bolsimu, jazagha tartilmidi. enwer ependi 1908-yilidiki meshrutiyetni élan qilish kürishide bashtin-axir aldinqi qatardin orun aldi. u, monastir etrapidiki taghqa chiqip, II. abdulhemitke qarshi isyan bayriqini kötürgen eng yuqiri derijilik herbiy emeldar bolup qaldi. bu siyasiy we herbiy küreshler tüpeylidin, istanbulda meshrutiyet élan qilinghanda, u «erkinlik qehrimani» dégen nam bilen otturigha chiqti we shu kündin bashlap osmanli ittihad we tereqqiy jemiyitining herbiy qanitining aldinqi qatardiki shexslirining birige aylandi.

 enwer ependi 1909-yili 3-ayning 5-küni osmanli impériyesining bérlinda turushluq herbiy diplomatliqigha teyinlinip, ilgiri- kéyin bolup ikki yildin köprek bu wezipini ötidi. u italiyelikler tirablusgherb (tiripoli)qa hujum qilghandin kéyin, türkiyege qaytip keldi. 1911-yili 9-ayning 3-küni selanikta ötküzülgen ittihad we tereqqiy jemiyiti omumiy yighinida, italiyeliklerge qarshi partizanliq urushi élip bérish pikrini otturigha qoydi. padishah we hökümet emeldarliri bilen körüshkendin kéyin, 1911-yili 10-öktebirde istanbuldin iskenderiyege qarap yolgha chiqqan enwer ependi, misir, binghazi we tobrokta ereb rehberliri bilen her xil uchrishishlarni ötküzdi we 1911-yili 1-dékabir eynulmensurda herbiy gazarmisini qurdi. u tirablusgherbtiki italiyelikler üstidin ghelibilerni qolgha keltürdi. u yerde ötküzgen urush yilliri shöhret qazinishi we yerlik xelq arisida tonulushigha kapaletlik qildi.

küchlük tenqidleshlerge qarimay, meyli amma arisidiki yuqiri inawiti bolsun, meyli ittihad we tereqqiyning emeliy küchi sayisida yash turupla tézla ösüp, 1914-yili 3-yanwar mirliwa derijisige érishken enwer pasha, shu küni ehmet izzet pashaning ornigha herbiy nazirliqi (mudapie ministirliqi)gha teyinlendi. eskerler ichide qehriman dégen nam bilen tonulghan 33 yashliq iqtidarliq birining  herbiy nazir bolushi, osmanli impériyesining yash ziyaliylirigha osmanli impériyesining qutulidighanliqi heqqide zor ümidlerni ata qildi. uning makédoniyede shaykilargha, tirablusgherbte italiyeliklerge we 1908-yil asasiy qanunining élan qilinish yolidiki baturane tirishchanliqi yash ofétsirlarni özige jelp qilghanidi. uning shükru pasha qatarliq meshhur pashalarni öz ichige alghan 280 yuqiri derijilik osmanli ofitsérini dem élishqa chiqirip, armiyeni yashlashturushi, uning jasariti we teshkillesh iqtidarining yéngi misali idi. etrapidikiler uninggha «wetinini qutquzush» üchün yaritilghan bir esker dep qaraytti. enwer pashaning bu orunlashturushi melum menidin éytqanda, türkiye jumhuriyitining qurghuchiliridin mustapa kamal, kazim qarabekir, fewzi chaqmaq, ismet inönü qatarliq yash ofétsirlarning armiyediki yolini daghdamlashturup, yüksilishige kapaletlik qildi.

enwer pasha rusiyediki bolshéwik inqilabidin kéyin kawkaz  rayonida peyda bolghan osmanli-gérmaniye menpeet toqunushida qilchilikmu yol qoyushni xalimidi. chünki kawkaz rayoni uning wezipisi ichide muhim orungha ige idi. kawkaz rayoni hem turangha tutishidighan yolning boyigha jaylashqan, hemde u yerde türkler bar idi. birinchi dunya urushining axirlishish harpisida, téximu éniq qilip éytqanda, 1918-yili 3-, 4- aylarda herbiye naziri enwer pasha, osmanli impériyesi we uning ittipaqdashlirining bu uzun urushta meghlup bolghanliqini hés qilip, herbiy tedbirlerni qollinishqa tirishti. u qollanghan eng muhim tedbir, kawkaz rayonidiki osmanli üchinchi armiyesini qayta teshkillep kücheytish, shundaqla u özi bekla ishinidighan inisi nuri pashaning qomandanliqida kawkaz islam qoshunini qurush idi. enwer pasha urush meghlubiyet bilen axirlashqanda, düshmenning anadoluni öz ichige alghan weten topriqigha bésip kiridighanliqini perez qilalaytti. bu xil tajawuzchiliqqa  1918-yilining béshidin bashlap jenubiy kawkazda shekillendürgen herbiy qurulmidin paydilinip, urushning «ikkinchi basquchi»ni bashlash arqiliq qarshi turush we bu herbiy qisimlar bilen birlikte musteqilliq urushini ghelibige érishtürüshtin ibaret idi.

enwer pasha we uning ittihatchi dostlirining 1918-yili 11-ayning 1-künini 2-künige baghlighan kéchide bir gérmaniye torpédosi bilen chégradin ayrilghandiki arzusi, eng qisqa waqit ichide qewetla yaxshi köridighan wetinige qaytish idi. ularning wetendin ayrilishidiki seweb, özlirini adaletsiz sotlarda sotlinip jazalinimiz, dep oylighanliqi idi. derweqe, ular chet elde turuwatqan mezgilide, istanbulda sirttin sotlinip, ölüm jazasigha höküm qilinghanidi. shunglashqa ittihatchilar wetinidin «waqitliq» ayrilghanidi. shu wejidin, ular chet elde turuwatqan mezgilidimu anadoluda bashlanghan musteqilliq kürishini yéqindin közetken we uninggha töhpe qoshmaqchi bolghanidi. biz buni enwer pasha we bashqa ittihatchilarning mustapa kamal pashagha yazghan mektupliridin körüwalalaymiz.

 enwer pasha we uning bashqa ittihatchi dostliri 1918-yili 11-ayning 3-küni séwastopolgha yétip bardi. u yerdiki gérmaniye herbiy emeldarliri ittihatchi méhmanlirini bérlingha ewetmekchi bolghanidi. emma, enwer pasha trankawkaziyediki islam qoshunining herikitini dawamlashturuwatqan taghisi xelil pasha bilen inisi nuri ependining yénigha kétishni oylawatatti. enwer pashaning tunji qétimliq séwastopoldin kawkaz rayonigha ötüshke urunushi, qéyiqi tashqa soqulup kétip meghlup boldi. bu jeryanda, ittipaqdash küchlerning trankawkaziyediki osmanli eskerlirini bir terep qilip, qomandanliq apparatini tarqitiwetkenlikidin xewer tapqan enwer pasha, kawkazgha emes, istanbuldin birlikte yolgha chiqqan dostlirining yénigha bérlingha bérishni qarar qildi. 1919-yili 4-ayda bérlingha bérip, babélsbérg bazirigha orunlashqan pasha, gérmaniyede qaytidin teshkillinishke tirishiwatqan ittihat we tereqqining paaliyetlirige qatnashti.

bolshéwiklarning kawkazdin paydilinip nopuz yaritishqa urunushidin kéyin, enwer pasha aldi bilen moskwagha, u yerdin bolshéwiklar bilen kélishim tüzüp, jenubiy kawkazgha bérishni oylawatatti. enwer pasha bérlindin moskwagha bérish üchün, 1919-yili 4-aydin 1920-yili 8-ayghiche töt qétim yolgha chiqip, tosalghulargha duch kelgen bolsimu, tötinchi qétimliq urunushida moskwagha yétip baralidi. moskwadin bolshéwik inqilabchiliri radik we zinowiyéw bilen bakugha barghan enwer pasha, u yerde tarixiy ehmiyetke ige <birinchi nöwetlik sherq xelqliri türkologiye qurultiyi>gha qatnashti. bu mezgilde, ottura asiya türklirining bolshéwiklarning yardimi bilen musteqilliqini qolgha keltüreleydighanliqigha ishengen enwer pasha, ümidsizlikke uchridi, bolshéwiklardin kütkenlirige érishelmidi.

bu sewebtin, u teshkilati mexsusening sabiq rehberliridin qushchubashi haji sami we bir qisim sabiq ittihatchilar bilen birlikte bakudin buxaragha bardi. meqsiti türkistan musteqilliq herikitini élip bériwatqan basmichilarni qollash idi. bu nishangha yétish üchün, u rusiye bolshéwiklirigha qarshi küreshke atlandi. 1922-yili 8-ayning 4-küni, béljuwan rayonining abiderya yézisigha yéqin chegan téghida, rus bolshéwikliri bilen toqunushush esnasida hayatidin ayrildi.

biz enwer pashaning hayatidiki siyasiy we herbiy paaliyetliride ikki asasliq nishan barliqini köreleymiz. uning birinchisi, osmanli impériyesining yimirilishining aldini élish, ikkinchisi, mustemlike hökümranliqidiki türklerning musteqilliqigha érishishige kapaletlik qilish. biz enwer pashaning bu ikki asasliq nishanni emelge ashurush üchün hayatini israp qilmighanliqini we uning kéyinki ewladlar üchün ülgilik bir shexs obrazini arqida qaldurup, alemdin ötkenlikini chüshinip yétimiz.

menbeler:

1. BADEMCİ, Ali, 1917-1934 Türkistan Millî İstiklâl Hareketi ve Enver Paşa, İstanbul 1975.

2. ARSLAN, Emin Şekip, Şehit Enver Paşa ve Arkadaşları, Samsun İl Matbaası, Samsun 1948

3. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/enver-pasa-1882-1922/