wolqan partlaydu, chünki...

«chünki...» namliq programmimizning bu heptilik sanida, pütün janliqlargha nisbeten éghir talapetlerni keltürüp chiqiridighan wolqan partlash heriketliri üstide toxtilimiz.  sözimizni «wolqan partlaydu, chünki...» déyish bilen bashlaymiz.

**** ****** ***** ****

wolqanlar yer postidiki magma we gazlarning yer yüzige kötürülüp chiqishi netijiside partlaydu. yer postining astigha jaylashqan magma yuqiri témpératura we bésim astida érigen halda bolidu. magma yer posti ichidiki magmatik bulunglargha yighilidu, shuning bilen bu bulunglarda bésim peyda bolidu. bésimning éshishigha egiship, magma yer yüzige qarap heriket qilishqa bashlaydu. axirida, yer yüzini shiddet bilen téship ötken magmilar ot bolup éqishqa bashlaydu.

magmadiki gazlar adette su, par, karbon töt oksid we azot qatarliq birikmilerdin terkip tapidu. magma yer yüzige qarap örligende, uning ichidiki gazlar uning bilen teng heriketlinidu. yer yüzige yéqinlashqanda bésimning töwenlishige egiship, gaz magmida ériydu. bu gazlarning yer postigha singip kirishini we küchlük partlash netijiside magmalarni yer yüzige chéchishini keltürüp chiqiridu. bu partlashlar u qeder küchlük boliduki, qiyalarni nechche kilométir yuqirigha ittirip, tagh shekillinishigimu seweb bolidu. yanar taghlar magma, tupraq we lawa éqimi qatarliq matériyallarning sowushidin hasil bolidu. türkiyediki nemrut téghi, erjiyes téghi we suphan téghi, hemde italiyediki étna we wéswiyus téghi, yaponiyediki fuji hemde hindonéziyediki tambora téghi qatarliqlar buning misalliri qatarida sanilidu. amérikaning haway arilidiki mauna loa téghi dunya boyiche eng égiz yanar tagh bolup, égizliki 4169 métir kélidu.

**** ** *** ******************* ******

partlash netijiside wolqanik matériyallar atmosféragha pürkülidu. bu matériyallar kül we lawa parchiliri hemde yanar tagh bombisi depmu atilidighan chong qiya parchiliri hemde asan yanidighan tagh küli hemde gazlarning arilashmisi bolghan piroklastik éqindilarni öz ichige alidu. partlash küchi, magma éqindisi, yer yüzige chiqqan matériyallarning ichidiki gaz miqdari we wolqanning omumiy qurulmisigha asasen derijisi oxshimaydu. géologiyelik jeryanning tebiiy netijisi bolghan wolqan partlash etraptiki tebiiy we insaniy qurulmilargha éghir tesir körsitidu.

wolqanlar géologiyelik waqit ölchimide uzun muddette shekillengen we tereqqiy qilghan bolidu. dunyaning shekillinish basquchidimu wolqan heriketlirining téximu qoyuq köp yüz bergenkliki melum. bu mezgilde wolqanlarning yersharimizning yüzi we atmosférasini shekillendürüp, hazirqi sheklige kélishige töhpe qoshqanliqimu ilgiri sürülidu. mesilen, yer sharining deslepki tarixida yanar tagh heriketliri atmosféradiki gaz we su horlirining shekillinishide muhim rol oynighan déyilidu.