تورک دیش پولیتیکاسینا باخیشلار (17)
اولوسلارآراسی حقوق آچیسیندان 1915 اولایلاری
سون ایللرده هارداسا، هر آوریل آیین‌دا، ۱.جی دونیا ساواشی زامانی ۱۹۱۵.جی ایلده تورک امپراتورلوغو ایچری‌سین‌ده باش وئره‌ن حادثه‌لر ایله باغلی دونیادا موختلیف یایینلار و آچیقلامالارلا راستلاشیریق. بیز ده بو هفته پروگرامیمیزدا اولوسلارآراسی حقوق آچیسیندان ۱۹۱۵ حادثه‌لرینی تحلیل ائدجییک.
آتاتورک اونیورسیته‌سی اولوسلارآراسی ایلیشکیلر بؤلومو خوجا‌سی دکتر جمیل دوغاچ ایپگ‌ین قونو ایله باغلی دگرلندیرمه‌سینی سونوروق.
...
سون ایللرده هارداسا، هر آوریل آیین‌دا بنزر صحنه‌لرله اوزله‌شیریک. بیرینجی دونیا ساواشی زامانی تورک امپراتورلوغو ایچری‌سین‌ده باش وئره‌ن حادثه‌لر ایله باغلی دونیا میقیاسین‌دا موختلیف دؤولتلر/ اورگانیزاسیونلار/ شخصلر طرفین‌دن یایینلار و آچیقلامالار وئریلیر.
ارمنی اولان، یا دا ارمنی تزلرینی مدافعه ائد‌ن شخصلرین بؤیوک اکثریتی تاریخ و یا سیاست ایچری‌سیندندیر. بو اینسانلار باش وئره‌ن حادثه‌لری سویقیریم کیمی کاراکتریزه ائدیر. تورک اولان، یا دا تورک تزلرینی مدافعه ائد‌ن آداملارین دا بؤیوک اکثریتی قونونو تاریخی آچیدان قیمتلندیریر و سؤوق و اسکان قانونونون ایجراسینین سویقیریم اولمادیغینی مدافعه ائدیر.
ایللر اول باش وئرمیش حادثه‌لرین آنلاشیلماسی اوچون تاریخی پرسپکتیوه احتیاج وار. آنجاق "سویقیریم" آنلاییشی اولوسلارآراسی حقوق ساحه‌سینین ایچری‌سین‌ده یئر آلیر. بونا گؤره ده تاریخ دسیپلینی ایچری‌سین‌دن گلن آداملارین، یاخود سیاست‌چیلرین مسئله ایله باغلی فیکیر یوروتمه‌سی مسئله‌نین تحلیلین‌ده بعضی ناقص طرفلرین قالماسی نتیجه‌سینی دوغورور. مسئله ایله باغلی آچیقلاما وئر‌نلر اؤز باخیشلارینا گؤره موختلیف میقدارلاردا اؤلومله نتیجه‌لنه‌ن حادثه‌لری سویقیریم کیمی کاراکتریزه ائدیر. حال‌بوکی سویقیریم اولوسلارآراسی سوچج اولاراق آنجاق حقوق طرفین‌دن دیرلندیریله‌بیلر.
سویقیریم مسئله‌سین‌ده ایلک اؤنم‌لی دوزنله‌مه، ۲۶۰ ساییلی بیرلشمیش ملتلر باش قورولو قراری اساسین‌دا ۱۹۴۸ ایلده سویقیریم سوچونون قارشی‌سینین آلینماسی و جزالاندیریلماسی سؤزلشمه‌سینین قبول ائدیلمه‌سی ایله اورتایا چیخدی. ارمنیلر، تورک امپراتورلوغونون تورپاقلاری اوزرین‌ده اؤنجه اؤزارکلیک، سونرا موستقیل دؤولت قورماق اوچون سیاسی و سلاح‌لی فعالیتلر آپاردیلار. دولاییسییلا، سیاسی قروپ اؤزللیگینده‌دیرلر. بو سببله ایلگیلی سؤزلشمه‌نین ایکینجی ماده‌سی طرفین‌دن قورونان دؤرد قروپ آراسینا گیرمیرلر.
دؤورون تورک حکومتین‌ده، سؤزلشمه 2.جی ماده‌ده اولان یوخ ائتمه مقصدینین اولدوغونا دایر بیر ایراده/ ایفاده مؤوجود دئییل. یوخ ائتمه نیتینی ثبوت ائد‌جک یازی‌لی و شیفاهی سندلر اولمادیغی کیمی، بوتون سندلر ارمنیلرین قورونماسینی و راحت یاشاما‌لارینی نظرده توتور. اؤلن ارمنیلرین ساییسی، سویقیریمین وارلیغینی اثباتدان چوخ اوزاق. ارمنی اؤلوملرینین اؤنم‌لی بیر بؤلومونون سؤوق و اسکان قانونونون ایجراسینین دیشینداکی سببلردن قایناقلاندیغی معلوم‌دور. عینی سببلرله بؤلگه‌ده گئرچکلشن تورک وطنداش اؤلوملری چوخ داها یوکسک. بو باخیم‌دان سؤوق و اسکان قانونو؛ سؤزلشمه‌نین ۲/ج ماده‌سی معناسین‌دا گیزلی و یا دولاییلی بیر سویقیریم دئییل.
سؤزلشمه‌یه گؤره سویقیریم اولمایان سؤوق و اسکان قانونو آرخاسین‌داکی حربی ضرورتلر ده نظره آلیندیقدا، حقوقا "اینسانلیغا قارشی سوچ" کاتگوریسینه گیردیگی ده مدافعه ائدیله‌بیلر. چونکو سؤوق و اسکان قانونونون تطبیق ائدیلمه‌سی زامانی "روما ایستاتوسو" 7.ماده‌ده اولماسی گرکن شرطلر یئرینه گلمه‌دی. یعنی ارمنی اهالییه قارشی دؤولتین بیر پلانی چرچیوه‌سین‌ده "یاییغین و سیستماتیک بیر سالدیریسینین پارچاسی اولاراق" اینسانلیغا قارشی سوچ اولان فعللرین چوخونون بیرلیکده ایشلندیگی بیر وضعیت اورتایا چیخمادی. سؤوق و اسکان قانونو، ائتنیک تمیزله‌مه‌دن فرق‌لی اولاراق ارمنیلرین زورلا یئرین‌دن آتیلماسینی ایسته‌مه‌دی. ارمنیلره قارشی دینی و یا باشقا بیر سببله قتل‌عام ائدیلمه‌سی سؤز قونوسو اولمادی. سؤوق و اسکان حربی گوونلیک سببیله اولدو. بونون دا آرخاسین‌دا ارمنیلرین ایشغال‌چی روس قوشونلاری ایله بیرلشه‌رک بالکان ساواش‌لارین‌داکی کیمی تورک-مسلمانلارا قارشی سویقیریم اؤلچوده بیر ائتنیک تمیزلیک ائتمه‌لرینی انگللمه‌یی آماجلادی.
ساواش شرایطین‌ده بؤلگه‌ده اورتایا چیخان قیسمی نفوذ بوشلوغون‌دان بؤلگه‌ده‌کی بعضی چته‌لرین ایستیفاده ائتدیگینی بیلیریک. بؤلگه‌ده‌کی چته‌لر اؤز شخصی مقصدلری ایله کؤچ حالینداکی ارمنیلره هوجوم ائتدی، اؤلدوردو و ماللارینی یاغمالادی. اوچ جبهه‌ده ساواشان تورک امپراتورلوغو الین‌ده‌کی محدود ژاندارم گوجلری ایله بعضا ارمنیلرین هامی‌سینی ائتکین شکیل‌ده قورویابیلمه‌دی. بنزر ایقلیم، جغرافیا، قیداسیزلیق، درمانسیزلیق و خسته‌لیک شرطلری سببلری ایله کؤچه زورلانان تورکلرین اؤلوملرینین ارمنیلردن چوخ اولماسی دا، سؤوق و اسکان قانونون‌دان دولایی یوخ ائتمک مقصدینین اولمادیغینی گؤستریر. آیریجا دؤولت نزدینده؛ آرزوولونماز حادثه‌لره قارشی بیر پشمان‌چی‌لیق و سالدیرقانلارا قارشی غضب اولدوغو دا بیلینیر. بئله کی، عادی سوچ کاتگوریسینه داخیل اولان سویقون و اؤلدورمه سانیقلاری ساواش بیتمه‌دن یارغیلاندی و بیر چوخو اعدام ائدیلدی.
بو مسئله حاضردا تاریخی و حقوقی بیر حادثه اولماق‌دان چوخ سیاسی بیر حادثه‌یه دونوشدورولدو. اولوسلارآراسی ایلیشکیلر صحیفه‌سین‌ده تورکیه‌نی رقیب کیمی آلقیلایان و تورکیه‌نین یئریتدیگی خاریجی سیاستی اؤزونه تهدید گؤره‌ن دؤولتلر/ تشکیلاتلار بو مسئله‌نی تورکیه‌یه قارشی بیر کارت اولاراق اللرین‌ده ساخلاماق ایستییرلر.
بو گون نظرده توتولماسی واجیب اولان دیگر بیر مقام دا ارمنیلر ایچری‌سین‌ده‌کی رادیکال قروپلارین آپاردیغی ایکی ایستیقامت‌لی ساواش. آذربایجانا قارشی قان‌لی بیر ساواش، تورکیه‌یه قارشی پسیکولوژیک ساواش آپاریلیر. بو پسیکولوژیک ساواش آذربایجان تورپاغینین بئش‌ده بیرینین ایشغالینی گیزلتمه‌یه یارایان سحرلی بیر توستو بولودو ایشی گؤرور.
ارمنی ادعالاری ایله قارشیا قویولان دیگر بیر مقام دا بودور: دونیانین مختلیف یئرلرین‌ده یاشایان، آرالارین‌دا گوج‌لو باغلار اولمایان و اولدوقلاری خریستیان اؤلکه‌لرده سرعتله اریمه‌یه باشلایان ارمنی جمعیتلر وار. بو جمعیتلرین مد‌نی آسیمیلاسیونونو اؤنلمک آدینا بیرلشدیریجی بیر باغ ایجاد اولوندو. بونون اوچون سویقیریم یالانی اویدورولدو. بیرلیکده آجی چکمیش اولما یالانینین بیرلشدیریجی گوجو اوغورلو دا اولدو.
بو مسئله تکجه ۱۹۱۵ سؤوق و اسکان قانونو اوزرین‌دن دارتیشیلماما‌لی. داها گئنیش بیر پنجره‌دن تحلیل ائدیلمه‌لی. ۱۸۲۰-۱۹۲۰ ایللری آراسین‌دا بالکانلاردا و قافقازدا تورکلره ائدیلن سویقیریملاردا ۴ میلیون تورک یوخ ائدیلدی. بو وحشی‌لیک دونیا قامواویونا چاتدیریلمالی‌دیر. آیریجا ۱۸۲۰-۱۹۲۰.جی ایللر آراسین‌دا ۵ میلیون تورک ائدیلن هوجوملار سببیله یوردلارین‌دان زورلا کؤچدو. بو مسئله‌لر داها اطراف‌لی آراشدیریلمالی، آراشدیرمالار یاییملانما‌لی و دونیا اجتیماعیتینه چاتدیریلمالی.
...
آتاتورک اونیورسیته‌سی اولوسلارآراسی ایلیشکیلر بؤلومو خوجا‌سی دکتر جمیل دوغاچ ایپگ‌ین قونو ایله باغلی دگرلندیرمه‌سینی سوندوق.
