پیمان ناتو؛ تاسیس، تداوم، گسترش

امروز، سالروز تاسیس پیمان آتلانتیک شمالی یا ناتو است. این پیمان که اساسا در راستای اهداف نظامی تاسیس شده است واجد جنبه ای سیاسی نیز هست. ناتو همچنین، نیروی سیاسی بازدارنده ای در برابر خطرات ناشی از تروریسم و دیگر نیروهای نظامی رقیب و یا محتملا دشمن است. این پیمان در عین حال دارای رنگ و بوی سیاسی، نظامی و فرهنگی سه کشور پیروز آمریکا، انگلستان و فرانسه در جنگ جهانی دوم است. پیمان دفاعی ناتو در اصل برای مقابله با مخاطرات ناشی از بلوک شرق به رهبری اتحاد جماهیر شوروی سابق، در فردای این جنگ بزرگ عالمگیر تاسیس شده بود.
پس از جنگ جهانی دوم، اروپا شاهد ویرانی بسیار گسترده ای گردید و امکانات زیر بنایی بسیاری از کشورهای اروپایی نابود شد. به همین دلیل با توجه به نیاز شدید ممالک این قاره به توسعه، کشورهای بلژیک، پادشاهی متحده بریتانیا، فرانسه، هلند و لوکزامبورگ، در تاریخ ۱۷ مارس سال ۱۹۴۸ ، پیمانی در بروکسل امضا کردند که یک سال بعد زمینه ساز تشکیل پیمان دفاعی آتلانتیک شمالی گردید.
در واقع نیاز فاحش این کشورها به شراکت اقتصادی و سیاسی سبب گردید تا پیمانی که از کارکردهای نظامی و سیاسی برخوردار است تشکیل شود. موفقیت اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی در کنترل نیمی از اروپا و تلاش این کشور برای گسترش حوزه نفوذ خود در اروپا، فضای سیاسی ان زمان را در شرایطی بغرنج و متشنج نگه داشته بود. بیم غرب از احتمال تسلط حکومت سوسیالیستی مسکو بر تمامی اروپا، تشکیل یک نیروی نظامی و سیاسی مشترک را تسریع نمود. در سپتامبر سال ۱۹۴۸ مکانیزمی برای دفاع از اروپای غربی مورد تصویب کشورهای این حوزه قرار گرفت.

با ورد آمریکا به این پیمان، تعادل نظامی ای میان غرب و شرق پدید امد. این در حالی بود که حضور کشورهای آلمان غربی، فرانسه و ایتالیا در این پیمان خود مبین نزدیکی این کشورها به یکدیگر و دورتر شدن احتمال بروز تضاد مجدد میان آنها در اینده بود. به این ترتیب در تاریخ ۴ آوریل سال ۱۹۴۹ در شهر واشنگتن دی سی، پایتخت آمریکا، پیمان آتلانتیک شمالی از سوی کشورهای عضو امضاء شد. کشورهای امضاء کننده این پیمان علاوه بر کشورهای عضو پیمان بروکسل، شامل کشورهای دانمارک، ایتالیا، ایسلند، کانادا، نروژ و پرتغال نیز گردید.
لورد ایسمای، نخستین دبیرکل پیمان ناتو در سخنرانی خود در سال ۱۹۴۹ اظهار داشته بود: هدف از تاسیس این پیمان، حفظ آمریکائیها در داخل، نگاه داشتن روسها در خارج و کنترل کردن آلمانها است.
تشکیل این پیمان، در سراسر جهان بازتابهای وسیع و ممتدی به همراه اورد. تاسیس پیمان ناتو نشانگر ان بود که جهان به دو قطب سیاسی-ایدئولوژیک- نظامی تبدیل شده و میان غرب و شرق جنگ سرد طولانی ای آغاز خواهد گردید. در واقع کوتاه مدتی پس از پایان جنگ جهانی دوم، رقبای ایدئولوژیک حاضر در عرصه جهانی، تمامی تلاشهای خود را برای افزایش قدرت نظامی خود و تضعیف سیاسی- نظامی بلوک رقیب بکار بستند. ایجاد بحران در بلوک رقیب و تلاش برای به چنگ آوردن اسرار نظامی، علمی، اقتصادی و سیاسی رقیب در طول جنگ سرد بازار جاسوسها را بسیار داغ کرده بود. البته ذکر این نکته لازم است که همه جوامع غربی به ناتو به عنوان یک پیمان کارآی و مثبت نمی نگریستند. به عنوان مثال جمعی از شهروندان ایسلند، وارد قیام ضد ناتو با هدف حفظ بی طرفی کشورشان در روند تحولات جهانی شدند. در دیگر کشورهای عضو ناتو نیز مشاجرات سیاسی وسیعی در میان گروههای مختلف روی داد اما هیچکدام از این مناقشات نتوانست مانع از انسداد حیات سیاسی و نظامی ناتو در آنها شود.
پس از تاسیس پیمان ناتو، گرایشی با نام کشورهای "آتلانتیک گرا" در صحنه سیاسی جنگ سرد به منصه ظهور رسید. این گرایش بین المللی، بر ضرورت و تداوم همکاری های نظامی، اقتصادی و سیاسی میان آمریکای شمالی اعم از آمریکا و کانادا با غرب اروپا بخصوص کشورهای انگلستان، فرانسه، المان و ایتالیا بسیار مصر بود. این گرایش همچنان باقی است و اکنون نیز معتقد است در سایه همکاری میان کشورهای عضو ناتو، امنیت، رفاه و دمکراسی موجود در کشورهای تکثرگرا، حفاظت و حراست خواهد گردید.
براساس پیمان دفاعی ناتو، هر حمله به یکی از کشورهای عضو پیمان به مثابه حمله به تمامی کشورهای عضو تلقی خواهد گردید. بنابراین اگر کشوری از اعضای ناتو مورد حمله مسلحانه قرار گیرد تمامی کشورهای این پیمان به یاری ان کشور خواهند شتافت و در صورت بزرگ بودن ابعاد حمله و تهدید، پیمان آتلانتیک شمالی جهت حفاظت از امنیت کشور عضو خود، وارد عملیات نظامی علیه دشمن خواهد گردید.
برای دفاع از یک کشور عضو ناتو، بکارگیری نیروی نظامی آنچنان که مشاهده شده و البته خلاف ماده پنجم اساسنامه نیز می باشد، امری ضروری نیست بلکه کشورهای عضو می توانند در این خصوص نوع پاسخ به کشور مهاجم و نحوه دفاع از هم پیمان خود را بررسی کنند. براساس پیمان ناتو، کشورهای عضو در زمینه اطلاع رسانی هماهنگ عمل می کنند و حتی تمامی مهمات نظامی مورد استفاده در کشورهای عضو می بایست از استاندارد واحدی تبعیت کند. به عنوان مثال حتی گلوله های مورد استفاده در کشورهای عضو ناتو می بایست یکسان باشند. به گونه ایکه یک سرباز عضو ناتو قادر به انجام ماموریت در هر یک از کشورهای عضو با همان سلاح و همان مهمات در دسترس کشور متبوع خود است.
در ماه ژوئن سال ۱۹۵۰ به دنبال حرکت نیروهای کمونیست در شبه جزیره کره و اغاز جنگ طولانی و خونین کره، پیمان ناتو بر اهمیت ترسیم سناریوهای نظامی، انجام فرماندهی واحد و نیز گسترش جغرافیای تحت پوشش خود واقف گردید. در این میان سربازان ترک که در جنگ کره و در بنیه پیمان ناتو شرکت کرده بودند با به نمایش گذاشتن قهرمانیها و جانفشانیهای خود، توجه افکار عمومی را به خود جلب کردند. تعداد سربازان ترک که با کد ستاره شمال شناخته میشدند در جنگ کره بالغ بر ۵ هزار تن بود.

با توجه به اینکه در سال ۱۹۵۲اتحاد شوروی از ترکیه درخواست داشتن امتیازات متعدد در زمینه کشتیرانی در تنگه ها و حتی تاسیس پایگاه نظامی کرده بود، حکومت آنکارا در کنار غرب جای گرفت و همراه با یونان به عضویت پیمان ناتو درامد. به این ترتیب با افزایش قدرت ناتو، از پیش روی حکومت مسکو به سوی ابهای گرم ممانعت به عمل آمد. با سد نفوذ شرق به دیگر کشورهای جهان، این بار موضوع رقابت شدید و تنگاتنگ دو بلوک سیاسی در زمینه سفر به فضا و سیاره ماه مطرح شده بود. این در حالی است که رقابت دو ابر قدرت به دنبال استقرار موشکهای اتمی شوروی در کوبا و مقابله به مثل آمریکا در زمینه مستقر کردن موشکهای اتمی در ترکیه، جهان را در استانه یک جنگ ویرانگر و پایانگر هسته ای قرار داد که البته این تنش مشدد، در سایه رایزنیهای وسیع سیاسی، ارام گرفت.
جنگ سرد رقابت میان ابرقدرتها را به اوج اسمان برد و فضای لایتناهی را صحنه رقابت و سبقت ایدئولوژیک هر دو بلوک قرار داد. نخست شورویها و سپس آمریکائیها به فضای آنسوی آسمان دست یافتند. در دهه هشتاد رونالد ریگن، رییس جمهوری وقت امریکا با به اجرا گذاشتن پروژه بسیار پر هزینه ای با نام جنگ ستارگان، هزینه های هنگفتی را علیه روسها تحمیل کرد و نظام اقتصادی این کشور سوسیالیستی را متزلزل نمود. از سوی دیگر شکست سنگین شوروی در تصرف افغانستان، راهگشای فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی گردید. در سال ۱۹۸۹ دیوار شرم در برلین فرو ریخت و هر دو المان گام در مسیر استقلال نهادند. با فروپاشی دیوار برلین جنگ سرد به پایان رسید و با قیام سرخ و سراسری ملت آذربایجان در ۲۰ ژانویه سال ۱۹۹۰، نظام سیاسی اتحاد جماهیر شوروی، در شیب سقوط شتاب گرفت.
این بار با به پایان رسیدن جنگ سرد و انحلال پیمان دفاعی ورشو از سوی میخائیل گورباچف صدر حزب کمونیست شوروی، به نظر میرسید که پیمان ناتو نیز به پایان خود نزدیک می شود. چراکه دیگر اساسا دلیلی بر تداوم حیات این پیمان نظامی وجود نداشت. اما ناتو در مدتی کوتاه، مبارزه با تروریزم را در جایگاه مبارزه با شوروی قرار داد و به این ترتیب توانست بقای خود را حفظ کند. ناتو در بوسنی هرزه گوین علیه صربها و به دنبال وقوع حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر در افغانستان علیه طالبان و در عراق علیه رژیم صدام وارد جنگ شد. استقرار موشکهای پاتریوت ناتو در جنوب ترکیه در مقابله با حملات احتمالی سوریه، ورق جدید در حیات سیاسی این پیمان گشود.
این در حالی است که پیمان ناتو از سوی دیگر گام در توسعه خود به سوی شرق اروپا نهاد و کشورهای عضو بلوک سابق شرق را به درون خود کشید. به این ترتیب کشورهایی چون لهستان، چک، مجارستان و رومانی در برابر چشمهای حیرت زده و نگران روسها، به عضویت ناتو در آمدند.
در حال حاضر ناتو، یکی از بزرگترین و قویترین پیمانهای سیاسی- نظامی جهان است. در سایه عملکرد این پیمان، بخشهای مهمی از جهان امن تر و با ثبات تر از گذشته شده است.  

مترجم: فرزاد صمدلی