تبصره ای برآجندای امروز تورکیه و جهان- مسیر جدید سیاست خارجی تورکیه

سخنرانی رجب طیب اردوغان رئیس جمهور تورکیه در هفتاد و هشتمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد اولویت‌های جهانی و منطقوی سیاست خارجی تورکیه را به نمایش گذاشت. در دوره‌ای که رقابت قدرت‌های جهانی و منطقوی تشدید یافته، ابهامات جهانی متنوع شده و محیط جیوپولیتیک منطقوی تورکیه در چهارچوب بحران‌های امنیتی شکل میگیرد، تورکیه مجبور است سیاست خارجی خود را تحت رهبری اردوغان مجدداً فرمول بندی کند.

مسیری که اردوغان پس از پیروزی در انتخابات ماه می 2023 برای سیاست خارجی انتخاب کرد، سرنخ‌های بارزی در مورد چگونگی شکل‌گیری دوره جدید ارایه کرد. در مرکز پارادایم سیاست خارجی اردوغان، تحکیم خودمختاری استراتژیک تورکیه و بدین ترتیب دستیابی به هدف استراتژی بزرگ که به صفت "محور تورکیه" بیان شده است، قرار دارد. هدف محور تورکیه، تبدیل تورکیه به یک بازیگر جهانی درسیستم بین‌المللیِ درحال تغییراست. به عبارت دیگر، این هدف را میتوان به شکل تبدیل تورکیه به یک بازیگرواقعی دررقابت قدرت جهانی ازطریق تبدیل آن به یک قدرت موثراقتصادی، نظامی و دیپلماتیک توصیف کرد.

رئیس جمهوراردوغان باید بطورهمزمان به دوهدف درسیاست خارجی دست یابد. ازیک سو، باید یک دیپلماسی ظریفی را که بتواند ازمنافع اولیه تورکیه درمحیط جیوپولیتیکی متضاد و رقابتی محافظت کند، به پیش ببرد و از سوی دیگر نیز ابزارهای جدیدی که تورکیه را ازطریق مطالعه تغییرات جهانی و منطقوی با تغییر سازگار کند، توسعه دهد. در دوره‌ای که تورکیه صدمین سال جمهوری را پشت سر گذاشته و وارد قرن دوم خویش شده است، دستیابی به این دو هدف به بطورهمزمان، معنایی نمادین به عنوان یک هدف استراتژیک جدید دارد.

این هدف استراتژیک مستلزم آن است که اردوغان در دوره اقتدار پنج ساله آینده هم به تحول ساختاری تورکیه تحقق ببخشد وهم نقش منطقوی وجهانی را متناسب با این تحول ساختاری تاسیس کند. در حالی که تحول ساختاری پاسخ به سوال "چه نوع تورکیه‌ای؟" را ملزم می‌دارد، نقش منطقوی و جهانی نیز سوال "چه نوع سیاست خارجی" را مطرح می‌کند.

قانون اساسی جدید و اقتصاد جدید

از لحاظ تاریخی، رابطه قوی بین تحولات سیستماتیک جهانی وتحولات ساختاری داخلی تورکیه وجود دارد. دراین زمینه، تورکیه به طورکلی به تحولات سیستماتیک درنقاط عطف تاریخی با یک تحول داخلی جامع پاسخ داده است. یکی ازمهم‌ترین زمینه‌هایی که میتواند تحول ساختاری تورکیه را امکان‌پذیر سازد، ابتکار قانون اساسی جدید است. زیرا تورکیه درحال حاضر برغم انجام اصلاحات متعدد، با قانون اساسی که پس ازکودتای نظامی 1980 توسط کودتاگران تهیه شده اداره میشود. قانون اساسی 1980 هم از نظر محتوا وهم ازنظرحل مسائل روزتورکیه ناکافی بوده و علاوه براین موجب بروز مشکلات زیادی میشود. دراین مرحله، تقاضای اجتماعی وسیاسی قوی وجود داشته وبا درنظرگرفتن گذر تورکیه از نظام پارلمانی به نظام ریاستی، قانون اساسی جدید به عنوان یک ضرورت راهبردی مشاهده می‌شود. بطوریکه، رئیس جمهوراردوغان نیزقانون اساسی جدید را نه تنها به صفت اهداف یک قرارداد اجتماعی جدید وتعمیق دموکراسی، بلکه درعین حال به عنوان یک متن چشم‌اندازی که با تغییرات جهانی همگام خواهد بود، مشاهده میکند. برای همین، آنچه ما نیاز داریم، متن قانون اساسی است که با لفظ، روح وحجم خود با نگرش ملت مان‌ به جهان و زندگی و تجربه و اهداف کشورمان متناسب باشد.

علاوه بر ابتکار قانون اساسی جدید، بازگشت تورکیه به سیاست‌های ارتدوکس دراقتصاد را نمیتوان جدا ازسیاست خارجی تصورکرد. رکود اقتصادی جهانی پس ازهمه‌گیری، آسیب‌پذیری‌های اقتصادی ناشی ازجنگ دراوکراین، تشدید رقابت اقتصادی و تکنالوژی در مقیاس جهانی و بحران اقتصادی جاری در تورکیه، ترسیم نقشه راه جدید درسیاست‌های اقتصادی تورکیه را ضروری کرد. تورکیه باید از فشار تورم نجات یافته، یک مدل اقتصادی رقابت‌گرایی که بتواند با اقتصاد جهانی یکپارچه شود، تشکیل بدهد و با افزایش حجم تجاری خود رشد کند. چنین هدفی مستلزم مدیریت همزمان دینامیزم‌های جیوپولیتیک و جیوایکونومیک است. به همین دلیل، هدف از برنامه میان مدت اقتصادی اعلام شده توسط دولت در هفته‌های اخیر، رهایی تورکیه ازآسیب‌پذیری‌های اقتصادی وافزایش سهم خوددراقتصاد جهانی با مرعیت بخشیدن به تحول ساختاری در اقتصاد است.

زمینه جیوپولیتیکی

 همانطوریکه یک قانون اساسی جدید و یک اقتصاد مقاوم، ثبات سیاسی را بر پایه‌های محکمتری استوار خواهد کرد، ممکن است رابطه سیاست خارجی تورکیه با زمینه جیوپولیتیکی را به شکل سالمتری برقرار کند. دراین مرحله، بررسی چگونگی تفسیر تغییرات جهانی ازدیدگاه تورکیه مفید است. همانطوریکه رئیس جمهوررجب طیب اردوغان درسخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل تاکید کرد، سیستم جهانی درحال گذاراز یک تحول جامع است. مهم ترین ویژگی این تغییر، بازگشت رقابت قدرت‌های بزرگ است. اگرچه به نظرمیرسد این رقابت قدرت بین آمریکا وچین درحال وقوع است، اما بطور مستقیم تمام بازیگران را تحت تأثیرقرارداده وآنها را وادارمی‌کند تا موقعیت‌های خود را بازنگری کنند. اگرچه رقابت آمریکا وچین درسطح سیستماتیک جریان مییابد، اما باعث شکل‌گیری مجدد سیستم‌های اتحاد جدید در زیر سیستم‌های منطقوی میشود. اخیراً، فرآیندهای جدیدی مانند آکوس، کواد، بریکس و آی‌ام‌ای‌سی، تورکیه را ملزم می‌کند تا اشکال سنتی روابط خودرا ازنظرمسیریابی سیاست خارجی جهانی بازنگری کند. درچنین فضایی که سیستم جهانی پویا است، برای تورکیه ضروری است که به جای پیشبرد استراتژی سیاست خارجی که تنها برموقعیت جیوپولیتیکی خود متمرکز است، تنوع منطقوی سیاست خارجی خود را افزایش دهد.

شاید بحرانی‌ترین بعد زمینه جیوپولیتیک تورکیه این باشد که در یک محیط متضاد و رقابتی قرار گرفته است. جنگ جاری در اوکراین بطور مستقیم روابط تورکیه و روسیه را تحت تأثیر قرار داده و به روابط تورکیه با اروپا، غرب وناتومجددا شکل میدهد. درحالی که اروپا با تلاش برای اتحادوتحکیم در چارچوب ناتودرمقابل تهدید روسیه، سعی می‌کند تا رابطه جدیدی با تورکیه برقرارکند، تورکیه در تلاش است که با یک سیاست خودمختارخودرابا این روندجدید وفق دهد. درگیری‌ها و شکنندگی‌های جاری در کشورهای همسایه مانند سوریه و عراق، تورکیه را مجبورمیکند تا به امنیت اولویت بدهد. در دوره‌ای که خاورمیانه در نتیجه رقابت قدرت‌های بزرگ در حال تغییر شکل است، تورکیه روابط خود را با خاورمیانه مجددا طراحی میکند. تلاش تورکیه برای تسریع پروژه مسیررشددرمقابل پروژه کریدوراقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا اعلام شده دراجلاس گروه 20 نمونه مهمی ازنحوه عملکردهمزمان مکانیزم‌های جیوپولیتیک و جیوایکونومیک است.

سیاست خارجی یک حوزه استراتژیک است که درآن تعامل متقابل بیشترازفرآیندهای یکجانبه رخ میدهد. به عبارت دیگر، استراتژی باید رابطه‌ای باشد. زیرا سیاست خارجی بیشتر از یک میدان تک نفری، یک حوزه پیچیده با بازیگران زیاد است. سخنرانی اردوغان دراجلاس عالی سازمان ملل نشان میدهد که سیاست خارجی تورکیه با دورنمای 360 درجه طراحی شده ومسیریابی جهانی خواهد داشت.

نویسنده: پرفسور دکتورمرادیئشیل‌تاش مدیربنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی واجتماعی تورکیه