تبصره ای بر اجندای امروز تورکیه-  آغاز دوره جدید در روابط تورکیه-عراق

حاکان فیدان وزیر امور خارجه تورکیه در روزهای 22 الی 24 آگست دیدار مهمی از عراق بعمل آورد. عراق از نظر مبارزه با تروریزم، جیو پولیتیک انرژی، روابط اقتصادی، ثبات داخلی و رقابت، یکی از استراتژیک‌ترین کشورها برای تورکیه است. برای همین، سفر فیدان قبل از سفر مورد انتظار رجب طیب اردوغان رئیس جمهور تورکیه به عراق بسیار حساس محسوب می‌شود.

اما، مسایل دشوار بین دو کشور هنوز از حل و فصل دور بوده و حتی در صورت سفر اردوغان رئیس جمهور تورکیه به عراق، رفع این مسایل مستلزم زمان است. اگرچه دلایل زیادی وجود دارد که بر این وضعیت تأثیر می‌گذارند، باز هم مکانیزم‌های موجود در داخل عراق تا حد زیادی  تعیین‌کننده هستند. ساختار شکننده دولت السودانی، ضعف اقتصاد، موجودیت اختلاف‌نظر بین بغداد و اربیل، موجودیت سازمان تروریستی و تجزیه‌طلب پ‌ک‌ک و فعالیت‌های آن در شمال عراق و نفوذ مخرب بازیگران خارجی مانند ایران از جمله دلایلی  هستند که روابط تورکیه و عراق را تحت تاثیر قرار می‌دهند. مسایل زیست محیطی مرتبط با تغییرات اقلیمی نیز صاحب تأثیر مخرب فزاینده‌ای بر عراق دارند. در این مرحله، مسئله آب یکی از حساس‌ترین مسایل بین تورکیه و عراق نیز در انتظار حل است.

اگرچه در سفر فیدان، مسائل امنیتی و انرژی در اولویت قرار گرفت، اما یکی از استراتژیک‌ترین موضوعات که یکی از اولویت‌های فیدان برای تورکیه نیز می‌باشد، حفظ اجماع میان اهل سنت است. هرگونه درگیری سیاسی میان اهل سنت می‌تواند تهدید استراتژیکی برای اولویت‌های تورکیه در عراق باشد. این بدان معنا نیست که تورکیه از دیدگاه مذهبی به عراق نزدیک می‌شود. بالعکس، توافق میان اهل سنت به عنوان یک ابزار استراتژیکی صاحب ظرفیت تأثیرگذاری بر دیگر فرآیندهای سیاسی و نظامی در عراق، مشاهده می‌شود.

با توجه به انتخابات محلی در حال نزدیک شدن در عراق (دسامبر 2023)، اولویت تورکیه اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. این اولویت‌ها با در نظر گرفتن ترافیک نشست‌های فیدان در عراق، به آسانی قابل درک خواهد بود. فیدان پیش از دیدار با ترکمن‌های عراق، با همتای عراقی خود فواد حسین، محمد شیاع السودانی نخست وزیر و عبد اللطیف رشید رئیس‌جمهور و هادی العامری رهبر ائتلاف فتح و خمیس الخنجر رهبر ائتلاف حاکمیت عراق دیدار کرد.

اولویت‌های استراتژیک تورکیه به حفظ توازن سیاسی قومی-مذهبی در عراق محدود نمی‌شود. روابط در شمال عراق به ویژه میان حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی کردستان، کنترل و تضعیف فعالیت‌های روزافزون سازمان تروریستی پ‌ک‌ک در عراق، همکاری سازمان تروریستی پ‌ک‌ک و شبه‌نظامیان شیعه علیه تورکیه، جلوگیری از نفوذ ایران بر شبه‌نظامیان شیعه و تقویت همکاری‌های اقتصادی بین عراق و تورکیه از اولویت‌های استراتژیک اصلی سفر فیدان به عراق است.

چشمگیرترین تحول در این روند، مبارزه با سازمان تروریستی پ‌ک‌ک است. تورکیه در سایه تغییرات در استراتژی مبارزه با پ‌ک‌ک در یک دوره طولانی، موفق شد تا این سازمان را در داخل کشور خنثی کرده و آن را در عراق تضعیف و در سوریه کنترل کند. حضور فزاینده نظامی و کنترل میدانی تورکیه در مناطق استراتژیک در شمال عراق،  عملیات‌های نظامی و اطلاعاتی مداوم علیه پ‌ک‌ک و همکاری نزدیک بین انقرهو اربیل، پ‌ک‌ک را در عراق تضعیف کرده، ولی خنثی نکرده است.

در مقابل، پ‌ک‌ک به بهانه مبارزه با داعش، مجددا در منطقه سنجار مستقر شده، مخمور را به اردوگاه جذب نیرو و آموزش تبدیل کرده، کنترل محله‌های سلیمانیه را در دست گرفته و ضمن مشارکت با اتحادیه میهنی کردستان و شبه‌نظامیان شیعه، علیه تورکیه سیاستی به اصطلاح متعادل‌کننده را در پیش گرفت. مهمتر از آن، سعی کرد تا به ی‌پ‌گ شاخه پ‌ک‌ک در سوریه، در شمال عراق نیز مشروعیت بخشیده و عمق سیاسی و نظامی خود را در سیاست عراق جای داده و تقویت کند.

استراتژی فعلی تورکیه، مقابله با برخورد استراتژیک و تاکتیکی تغییر یافته پ‌ک‌ک، خنثی کردن پ‌ک‌ک در مقیاس عراق و تامین عقب‌نشینی این سازمان به قندیل است. به همین دلیل تورکیه از دولت عراق می‌خواهد که پ‌ک‌ک را به عنوان یک سازمان تروریستی به رسمیت شناخته و همانطوری که فیدان در جریان سفر خود اعلام کرد، افزایش حضور پ‌ک‌ک را خطری برای برهم زدن تمامیت ارضی و حاکمیت عراق مشاهده ‌کند.

در صورت تحقق این هدف، عراق به قدرتی حاکم در سرزمین‌های خود تبدیل شده و حضور نظامی تورکیه در شمال عراق به حداقل خواهد رسید. از سوی دیگر، به رسمیت شناخته شدن پ‌ک‌ک به‌عنوان یک سازمان تروریستی، سیاست شمال عراق را از نفوذ این سازمان نجات داده و درگیری فزاینده میان کردها را کاهش خواهد داد.

اگرچه تحقق این وضعیت در معادله شمال عراق، در حال حاضر دشوار به نظر می‌رسد، ابزارهای تورکیه، همکاری بازیگران منطقه با تورکیه را به یک ضرورت استراتژیک تبدیل می‌کند. نشست‌های دیپلماتیک فیدان در اربیل این را ثابت می‌کند. همکاریِ در حال ادامه بین تورکیه و حزب دمکرات کردستان، در حالیکه پ‌ک‌ک را علیه حزب دمکرات کردستان تهاجمی‌تر کرده است، بعید به نظر می‌رسد که در صورت ادامه همکاری اتحادیه میهنی کردستان با پ‌ک‌ک، پروازها از سلیمانیه به تورکیه از سر گرفته شود.

یکی دیگر از موضوعات مهم اقتصادی برای دو کشور، دوسیه ای انرژی است. جریان نفت از عراق به تورکیه از فبروری 2023 متوقف شده و انقره زلزله‌های ماه فبروری را دلیل آن اعلام کرد. اگرهم این توجیه معقول به نظر برسد، باز بیان اینکه، تداوم اختلاف‌نظر بین دولت بغداد و اداره اربیل و شکایت عراق از تورکیه در دیوان بین‌المللی داوری و محکوم شدن به پرداخت غرامت برای تورکیه نیز مشکل ساز است، اشتباه نخواهد بود. با در نظر گرفتن شکایت جاری دولت بغداد علیه تورکیه، اهمیت نفت بیشتر درک خواهد شد . در حالی که بسته شدن خط لوله نفت از مه فبروری به  بعد، برای عراق میلیاردها ددالر هزینه داشته است، عدم حل مسئله با تورکیه می‌تواند نتایج حساسی به همراه آورد.

اگر سفر فیدان به عراق نتایج مثبتی به همراه داشته باشد، پایه مستحکمی برای سفر اردوغان پی‌ریزی شده و به طور بالقوه، راه همکاری استراتژیک در روابط تورکیه و عراق را باز خواهد کرد. اگر عراق در راستای تقویت این نفوذ، یک نقش استراتژیک ایفا کند، نفوذ منطقه‌ای تورکیه می‌تواند مجددا احیا شود.

نویسنده: پروفسور دکترمراد یئشیل‌تاش مدیر بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی تورکیه