Kun tahlili 60-qism

Turkiyaning diplomatiya sa’y- harakati Isroilni to’xta oladim?

Isroilning G'azoga hujumi 13-kunini yakunlar ekan, urushning gumanitar o'lchovidagi inqiroz chuqurlashmoqda.AQSh va boshqa G'arb davlatlarining muhim qismining Isroilga qarshi hujum kampaniyasini ochiq qo'llab-quvvatlashi Isroilning harakatlaridan cheksiz istisno holatini yaratdi.Urush strategiyasi sifatida jamoaviy jazo usulini qo'llagan Isroil va uni cheksiz qo'llab-quvvatlayotgan AQSh mintaqaviy barqarorlik va global xavfsizlikni yangi tarixiy inqirozga solib qo'yish arafasida.

Yaqin Sharqda siyosiy muhit asta-sekin o'zgarib bormoqda. Mintaqa davlatlari hali urushni to'xtatish uchun bir qadam tashlay olgani yo'q. Ko'pgina davlatlar ritorik darajadan amaliy darajaga o'tish pozitsiyasini egallay olmadi.

  Turkiya esa Isroilning G'azodagi tajovuziga qarshi muvozanatli mintaqaviy diplomatiya olib bormoqda.  Shu ma’noda Anqara urushni to‘xtatish va inqirozning kengayishiga yo‘l qo‘ymaslikda faol davlatlardan biri hisoblanadi.Haqiqiy asosda harakat qilgan Turkiya, mintaqaviy muloqot va insonparvar yondashuvdan faol foydalanishni birinchi o'ringa qo'ygan siyosatni davom ettirmoqda.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etamiz...

Prezident Erdog’an 7 oktabr kuni bergan birinchi munosabatida tomonlarni mo’tadil harakat qilishga va impulsiv harakat qilishdan qochishga chaqirdi. Shundan so'ng, Isroilning G'azoga hujumlarini tanqid qilib, yechimning faqat 1967 yilgi chegaralarga qaratilishi mumkinligini aytdi.Uning ta'kidlashicha, Sharqiy Quddus poytaxti bo'lgan va hududiy yaxlitligi ta'minlangan Falastin davlatining barpo etilishi bilan mumkin bo'ladi.Prezident Erdog’an vaqtining muhim qismini boshqa davlat rahbarlari bilan uchrashuvga bag’ishladi.

Shu doirada hozirgacha 18 davlat rahbari bilan jadal telefon diplomatiyasi olib bordi.

Har bir uchrashuvda u oʻzining ustuvor vazifasi insonparvarlik sulhini eʼlon qilish, gumanitar yoʻlak oʻrnatish ekanligini va Isroil xalqaro huquqqa muvofiq harakat qilishi kerakligini taʼkidladi.

Tashqi ishlar vaziri Hakan Fidan ham qizg'in diplomatiya trafigini olib bormoqda.

  Fidanning maqsadi mintaqaviy diplomatiyadan samarali foydalanib, Isroilning urush kampaniyasini imkon qadar tezroq to'xtatishdir.  Bu doirada Turkiya Misr, Livan, Saudiya Arabistoni, Iordaniya, BAA, Qatar, Pokiston va Eron bilan qizg’in diplomatiya olib borib, Isroilning tajovuzini cheklash va haqiqiy sulhni ta’minlash orqali real yechim topish uchun jadal harakat qilmoqda.

Fidan uchrashuvlarda ta'kidlagan hayratning eng diqqatga sazovor tomoni Falastin masalasini hal qilishda real va aniq bir tildan foydalanganligidir.

Falastin masalasi hal etilmas ekan, Isroilning butunlay xavfsiz bo'la olmasligini ta'kidlagan Fidan, Isroilning ishg'ol pozitsiyasiga e'tibor qaratdi.

Shu sababdan, 1967 yil chegaralariga tortilgan, hududiy yaxlitligi ta'minlangan, poytaxti Sharqiy Quddus bo'lgan Falastin davlatining barpo etilishi mintaqaning eng dolzarb masalasi ekanini aytadi.Bu allaqachon Turkiyaning Falastin-Isroil mojarosida qabul qilgan davlat pozitsiyasi va xalqaro huquq tomonidan yechim sifatida ilgari surilgan yondashuv.

 Turkiyaning vositachilik faoliyati diplomatiyaning muhim qismini tashkil etadi.

Birinchi maqsad - Xamas tomonidan garovda bo'lgan Isroil va boshqa davlat fuqarolarini ozod qilish va muzokaralar uchun mustahkam asos tayyorlash.Turkiyaning HAMAS bilan muzokara kanallari va uning o‘tmishdagi tajribasi bu borada yordam beruvchi rol o‘ynashiga imkon beradi.Fidan tomonidan ham tilga olingan yana bir masala Turkiyaning kafil rolini o'ynashi mumkinligidir.Turkiyani o'z ichiga olgan bir nechta kafillik mexanizmi o't ochishni to'xtatish e'lon qilingandan keyin ham davom etishi kafolatini o'z ichiga oladi.

Yana bir jihat shundaki, bu inqiroz mintaqaviy normallashuvni to'xtatish bilan tahdid qiladi va yangi mintaqaviy xavfsizlik inqirozining paydo bo'lishiga olib kelishi mumkin.AQShning Isroilni ochiq siyosiy va harbiy qo'llab-quvvatlashi va mintaqadagi davlatlarni harbiy to'xtatib tura deb o’ylamoqda. Harbiy kuchini mintaqaga safarbar qilish urushning G'azo bilan chegaralanib qolmasligi xavfini oshiradi va boshqa ishtirokchilarni jalb qilish imkoniyatini kuchaytiradi.Bunday imkoniyat Turkiya uchun yangi mintaqaviy xavfsizlik inqirozini anglatadi. Shuning uchun Turkiya uchun sulhning ta'minlanishiva Isroil hujumlarining to'xtatilishi mintaqaviy xavfsizlik muhitining beqarorlashuvining oldini oladigan qadam sifatida ko'rilmoqda.

Oxirgi nuqta, Isroilning G'azoga hujumlari bilan Turkiya va Isroil o'rtasida urushdan oldin kuchayib ketgan normallashuv jarayonini tugatish ehtimoli. Prezident Erdog’an bu mavzuda muvozanatli bir til ishlatsa va Turkiyaning ustuvorligi inqirozni tugatish bo’lsa ham, inqiroz chuqurlashgani va Isroilning zo’ravonligi kuchaygan sari normallashuvning yana to’xtab qolishi ehtimoli bor. Shuning uchun Turkiya va Isroil o'rtasidagi normallashuv real sinovdan o'tmoqda. Shu nuqtada, normalizatsiya asosini yana so'roq qilish kerak bo'lishi mumkin.

Muhimi, 7 oktyabrdan keyin qanday mintaqaviy iqlim paydo bo'ladi. Shunga qaramay Turkiya-Isroil munosabatlarining kelajagi haqida gapirishning iloji yo'qdek.

Birinchidan, Turkiya-Isroilning normallashuvi 7 oktyabrdan keyin yangi asosda davom etishi kerak.Chunki 7 oktabrgacha normallashuv kutilmalari ancha yuqori darajada saqlanib qolgandi. Na energetika muammosi, na boshqa geosiyosiy muammolar o'z-o'zidan normalizatsiya qilish uchun etarli harakatlantiruvchi omillar emas edi.Ikkinchidan, Turkiya-Isroil munosabatlari hech qachon AQSh-Isroil munosabatlariga o'xshash ittifoqchilik munosabatlariga ega bo'lmagan.1990-yillarda munosabatlarning oltin davri deb atalgan davrni yana boshdan kechirish imkoni bo'lmagandek tuyuldi.

Uchinchidan, har ikki davlatdagi tashqi siyosat pragmatizmining ham chegarasi bor. Chunki Turkiyaning axloqiy pragmatizmi va Isroilning cheksiz pragmatizmi ikki davlat oʻrtasidagi munosabatlarni maksimal darajada saqlab qolishni taʼminlovchi muhim dinamika sifatida faoliyat yuritadi.Falastin masalasida munosabatlarning chuqurlashishini imkonsiz qildi. Shuning uchun Turkiya tashqi siyosati uchun bu ikki masalani bir-biridan ajratish juda qiyin.

Nihoyat, Turkiyadagi jamiyat Isroilning normallashuvi va Falastin masalasi o'rtasida tanlov qilishiga to'g'ri kelsa, ular Falastin masalasini afzal ko'rishlari aniq. Bu Prezident Erdog'an e'tiborga olishi kerak bo'lgan eng muhim dinamikalardan biridir.Bu barcha dinamikalarni hisobga olgan holda Turkiya inqirozning chuqurlashishini oldini olish va sulhni ta’minlash uchun mintaqada eng faol rol o’ynagan davlatlardan biri hisoblanadi. Inqirozning chuqurlashishi Turkiya-Isroil o'rtasidagi normallashuvni hozircha tugatishi mumkin.

Bundan ham muhimi, Isroilning 7-oktabrdagi hujumlari va undan keyingi hujumlar Turkiyaning tashqi siyosatidagi kengroq normallashuv jarayoniga ta’sir qilish imkoniyatiga ega. Buning kelajagi G'arbning Isroilning ortida qanchalik turishi va urush va mojarolarning inson tomonidan yaratilgan qoidalariga qanchalik e'tibor bermasligiga bog'liq.

SETA / Xavfsizlik tadqiqoti direktori Muallif Prof. Dr. Murat Yeshiltashning bu boradagi bahosini taqdim etdik...