башланмай туруп җумһур рәислик һөкүмәт түзүмидин кона түзүмгә қайтиш мумкинму?

түркийәдә 24 – ийун күни тарихидики 32 – нөвәтлик омумий вә тунҗи қетимлиқ җумһур рәислик һөкүмәт түзүми сайламлири өткүзүлиду. адаләт вә тәрәққийат партийәси башчилиқидики «җумһурийәт иттипақи», хәлқ райини синашта қобул қилинған җумһур рәислик һөкүмәт түзүми даирисидә сақлиниватқан мәсилиләрни һәл қилиш тоғрулуқ хәлққә вәдә бәрмәктә.

 «милләт иттипақи» ни шәкилләндүргән партийәләрниң хәлққә бәргән вәдилиридин бири болса, парламент түзүмигә қайтиштин ибарәт болуп, сайламда ғәлибә қилған тәқдирдә, қисқа вақит ичидә парламент түзүмини әслигә кәлтүридиғанлиқлирини тәкитлимәктә.

өктичи партийәләр қанчә қарши чиқса чиқсун, пирезидентлиқ түзүми йаки түркийәдики исми бойичә ейтқанда, җумһур рәислик һөкүмәт түзүми хәлқ райини синаш арқилиқ қобул қилинғандур. йеңи түзүм 24 – ийун күнидин етибарән толуқ иҗра қилинишқа башлиниду.

өктичиләрниң йеңи түзүм техи һеч синақ қилмай туруп, бу түзүм арқилиқ хәлқимиз дуч келиватқан мәсилиләрни һәл қилғили болуп болмайдиғанлиқини синақ қилмай туруп категорийәлик җәһәттин рәт қилиши қилчә әқилгә сиғмайду. чүнки, өктичиләр әслигә кәлтүрмәкчи болуватқан кона түзүм түркийәдә тәхминән 140 йилдин буйан иҗра қилиниватқан вә һәмишә қош йөнилишлик мәсилиләрни оттуриға чиқириватқан бир түзүмдур.

парламентлиқ түзүмни наһайити йахши иҗра қиливатқан дөләтләрму йоқ әмәс, әлвәттә. әмма түркийәгә нисбәтән елип ейтқанда, парламентлиқ түзүм оттуриға чиқириватқан киризисләр, дөләтниң башқурғили болмайдиған әһвалға чүшүп қелиши, ички – ташқи вәсий күчлиригә давамлиқ пурсәт йаритип бериши қатарлиқ амиллар техи хәлқниң есидин көтүрүлүп кәткини йоқ.

1961 – йили асасий қанун арқилиқ қурулмилашқан, һечбир шәкилдә хәлқниң вәкиллириниң қоллишиға еришәлмигән һәрбий вә әдлийә җәһәттики вәсийликкә йол ачқан мәсилиләр һәммигә бәш қолдәк айан.

дарға есилған сабиқ баш министир вә министирлар, тәһдиткә учриған сийасийонлар, парламентниң әтрапи қоршалған һалда җумһур рәислик сайлими өткүзүш қатарлиқ ечинишлиқ мисалларму хәлқниң есидин көтүрүлүп кәткини йоқ.

мәйли сайлам түзүлмиси болсун, мәйли вәсий күчлириниң изчил мудахилиси болсун, мәйли қелиплишип кәткән сийасий түзүм киризислири болсун, мәйли бирләшмә һөкүмәтләр дәврлири болсун, мәйли қисқа муддәтлик һөкүмәтләр болсун, һәммиси дөләтниң қурулмисини аҗизлаштурувәткән болуп, буларни хәлқ техичә унтуп қалғини йоқ.

1961 – йилқи асасий қанун арқилиқ кәлтүрүлгән, сийасий түзлмисидә, қурулмисида вә иҗраатлирида хәлқниң вәкиллири һечбир шәкилдә пайдилиналмайдиған әдлийә бийурократийәсиниң қалдуқлири техичә бир тәрәп қилинғини йоқ. һәрбий – сийасий өзгириш қозғиғучиларниң һәрбий мудахилиләрни қанунлуқ қелипқа киргүзүш васитисиға айлинип қалған, күндилик һайаттин вә дунйадин йүз өригән, үсти йепиқ бир түзүмгә асаслинидиған алий сот бийурократийәси, дөләтниң учқандәк тәрәққий қилиши, демократиклишиши вә техиму коп әркинлишишиниң алдида гойа сепил болуп турувалған.

қурулмиси етибари билән конилиқ тәрәпдари болған бийурократийәмиз, пат - пат алмишип туридиған сийасий һөкүмәтләр вә бирләшмә һөкүмәтләр сәвәбидин өзиниң ролини техиму йахши җари қилдуралмайдиған сәвийәгә чүшүп қалған. наһайити қисқа вақит ичидә алмишидиғанлиқи үчүн, һакимийәт бешиға чиқидиған һөкүмәтниң өзи билән һәмкарлиқ орнитип орнатмайдиғанлиқидин хатирҗәм болалмайдиған, һәмдә қилмишлири түпәйли һесабқа тартилиштин әндишә қилидиған бийурократийәдин өзиниң ролини җари қилдурушини күтүш қандақму мумкин болсун?

түркийә өзиниң улуғвар нишанини бойлап һәрикәт қилмиған тәқдирдә, ташқи вәсий күчлириниң, йәр шари характерлик актийорларниң ички вәсий унсурлиридин пайдилинип иқтисадий мудахилиләр йаки терроризмни әвҗ алдуруветиш арқилиқ ички түзүмгә асаслинидиған тәңпуңлуқ билән ойнишишиға толуқ хатимә берилгини йоқ.

адаләт вә тәрәққийат партийәси һөкүмәтлири һакимийәт йүзгүргән йилларда, хәлқ әнә шундақ сан - санақсиз қийинчилиқлар вә қийин өткәлләрни унутти. 2000 – йиллардин кейин уда 4 қетим давамлашқан адаләт вә тәрәққийат партийәсиниң өз алдиға һакимийәт бешиға чиқиши һәргизму кона түзүмниң әвзәлликидин әмәс, әксичә, өзгичә әһвалдур. шуңа, буни кона түзүмниң алаһидиликидин дәп хата чүшүнивелип, алдинип қалмаслиқ лазим.

ислам дунйасиниму өз ичигә алған ғәрбтин башқа әлләр дуч келиватқан икки асаслиқ мәсилә, хәлқниң ирадисиниң сийасәттә йетәрлик дәриҗидә әкс әтмәслики, һакимийәт бешиға чиққандин кейин демократик бир өзгиришниң ишқа ашмаслиқидур.

түркийәдә қобул қилинған җумһур рәислик һөкүмәт түзүмигә асасән җумһур рәис болуп сайлиниш үчүн намзатлардин бириниң кәм дегәндә % 1+50 авазға еришиши, җүмлидин биваситә хәлқниң күчигә тайинишиға тоғра келиду.

йеңи әһвалниң қийинлиқини көргән, пирезидентлиқ түзүмни қоллайдиғанларниң бәзилири «әҗиба тоғра қиливамдуқ, йоқ?» дәп әндишилирини оттуриға қоймақта. һөкүмитимиз илгири башқиларниң йардимиға муһтаҗ болмастин өз тәрәпдарлириниң авазлири биләнла һакимийәт бешиға чиқалайтиғу, дәп қаримақта.

бу қараш рәҗәп таййип әрдоған чоқум һакимийәт бешиға чиқиду, дәп ойлайдиғанларниң қаришидур. парламентлиқ түзүм рәҗәп таййип әрдоғанға охшиған наһайити күчлүк рәһбәрләр вәзипә өтигән дәврләрдә түрлүк мәсилиләрниң оттуриға чиқишиға сәвәб болмаслиқи мумкин. әмма, сийасий тарихимизға нәзәр ташлиғанда, бир партийәниң даим сайламда ғәлибә қилишиниң наһайити аз көрүлидиғанлиқини биливалғили болиду. дәрвәқә, рәҗәп таййип әрдоған алаһидә талантлиқ рәһбәр болғанлиқи үчүн, һәмишә ғәлибә қилип кәлди. шуңа, әрдоғандин кейинки дәврни ойлишишқа тоғра келиду.

һакимийәт бешидики партийәгә нисбәтән елип ейтқанда, сайламларда пәқәт өз тәрәпдарлириниң авазлири биләнла ғәлибә қилғили болиду, парламентлиқ түзүм  ғәлибә қилишқа қилчә тосалғу болалмайду, дәп чүшиниш мумкин.

һакимийәтниң узақ мәзгиллик болуши, вәсий күчлириниң әмәс, хәлқниң ирадисиниң сийасий һакимийәткә техиму көп әкс етиши, җуғрапийәлик қурулмиси интайин мурәккәп болған түркийәни техиму асас башқуруш, ислаһат қәдимини тезлитип, учқандәк тәрәққий қилиш вә дөләтни қудрәт тапқузуш нишаниға йетиш үчүн сийасий түзүмни өзгәртиш түркийәгә нисбәтән мәҗбурийәт иди.

адаләт вә тәрәққийат партийәси бу даиридә өзигә нисбәтән әң қийин болсиму, лекин тоғра болған ишни қилди. бу өзгириш арқилиқ буниңдин кейин түркийәдә сийасәтниң хоҗайини хәлқ болиду. хәлқниң қоллишиға еришәлмигән ички – ташқи вәсий күчлириниң сийасий түзүмгә мудахилә қилиш имканийәтлири адәттин ташқири дәриҗидә аҗизлиди. сийасий түзүм кәлтүрүп чиқиридиған қурулмилиқ мәсилиләр асасий җәһәттин һәл болди. шуңа, буниңдин кейин оттуриға чиқидиған мәсилиләргә түзүм әмәс, әксичә, иҗраатлар сәвәб болиду.

бу нуқтидин елип ейтқанда, өктичиләрдин үмид қилинидиғини, йеңи түзүм техи толуқ иҗра қилинмай вә синақ қилинмай туруп, ишқа йаримайдиған кона түзүмни әслигә кәлтүрүшкә урунуш әмәс, әксичә, йеңи түзүмни иҗра қилишқа алақидар оттуриға чиққуси мәсилиләрдә агаһландуруш бериш вә һәл қилиш чариси тепиштур.

өктичи партийәләр техичә толуқ чүшинип йетәлмигән болсиму, лекин, йеңи түзүм һечболмиғанда уларни байанатлири җәһәттин болсиму өзгәртмәктә.

хәлққә көрәңлик қилидиған, өзлириниң йашаш тәрзини хәлққә мәҗбурий таңидиған, даим дегүдәк пуқраларниң кийим – кечәклири билән һәпилишидиған партийәләрниң бүгүнки күнгә кәлгәндә хәлққә өзлири йашатқан дәрд – әләмләрни әмәс, мәнтиққә техиму уйғун келидиған вәдиләрни бееришлириниң сәвәблиридин бири дәл өзгәргән сийасий түзүмдур.

өзгиришчан сийасий түзүмниң һазирдин башлапла сайлам басқучиға әкс етиши һәққидә келәр һәптики пирограммимизда тохтилип өтимиз.