йәр шариниң иссип кетиши сәвәбидин түркийәниң қуруқлуқ муз қаплими йоқилиш хәвипигә дуч кәлмәктә

мутәхәссисләр  килимат өзгириши сәвәбидин қутуп муз қатламлириниң ерип кетишиниң йәр шариниң иссип кетишини техиму көпәйтиветидиғанлиқи, пәвқуладдә һаварайи һадисилири вә қурғақчилиқниң техиму көп орман от апәтлирини кәлтүрүп чиқиридиғанлиқи тоғрилиқ агаһландуруш бәрмәктә.

қуйаш нурини әкс әттүрүш арқилиқ йәр шариниң һәддидин зийадә иссип кетишини тосуп қалидиған қутуплардики муз қатламлири 1970-йиллардин башлап йеримға йеқин азайди. килимат өзгиришиниң тәсиридин келип чиққан бу һадисә пәқәт қутуп муз қатламлири биләнла чәкләнмәйду, әлвәттә. су байлиқи җәһәттә муһитни озуқландуридиған тағлардики қуруқлуқ муз қатламлириму еримәктә.

истанбул техника университити йавроасийа йәр шари пәнлири институти йәр шари пәнлири факултетиниң оқутқучиси пирофессор доктор мәһмәт акиф сариқайа қутуп муз қатламлириниң көлиминиң чоң, тағ муз қатламлириниң  көлиминиң болса кичик икәнликини әскәртиду, һәмдә килимат киризиси сәвәбидин һәр икки муз қаплиминиң техиму зор дәриҗидә ерип кетиватқанлиқини тәкитләп мундақ дәйду: «бу нуқтидин елип ейтқанда, бу иккисини бир-биридин айриш мумкин әмәс. қутуп муз қатламлириниң көлими бир қәдәр чоң болғачқа, ериши қуруқлуқ муз қатламлиридәк тез болмайду. бизгә охшаш оттура кәңлик районлиридики муз қатламлириниң ерип кетиши техиму тез болмақта.»

у дунйаниң башқа җайлириға селиштурғанда анадолуда адәттин ташқири дәриҗидә чоң муз қатламлириниң йоқлуқини, шуңа мәвҗут муз қатламлириниң ерип кетишиниң тәсириниң анчә чоң болмайдиғанлиқини әскәртип мундақ дәйду: «түркийәниң 12 районида 51 муз қаплими саһәси бар болуп, омумий көлими 10 кивадрат километир келиду. <ағри теғи чоққиси> дики әң чоң муз қаплимимиз 1976-йили тәхминән 8 кивадрат километир келәтти. бүгүнки күндә болса 5 кивадрат километирға азайди. бизниң барлиқ муз қатламлиримиз тәхминән  30-35пирсәнт азайди. йеқинқи 100 йил ичидә һаққари вилайитигә җайлашқан җило теғидики муз қатламлиримиз % 50-60 кичикләп кәтти. бу һәқтә елип барған тәтқиқатимизға асасланғанда, әгәр иссип кетиш мушу сүрәт билән давамлашса, әрҗийәс теғидики муз қатламлири пүтүнләй йоқап кетиши мумкин. дунйаниң һәрқайси җайлиридики йәр шариниң адәттин ташқири дәриҗидә иссип кетиш һадисилири вә инсанларниң паалийәтлири муз қатламлириниң ериш сүритини тезлитиватиду. мәсилән, инсанларниң җило теғидики сайаһәт паалийәтлири буниңға мисал болалайду. йәр шариниң адәттин ташқири дәриҗидә иссип кетиш һадисилиригә  инсанларниң паалийәтлири қошулмақта. буниң нәтиҗисидә муз қатламлириниң ериши тезлишип, су мәнбәлиригә сәлбий тәсир көрсәтмәктә.»

50 йил ичидә тағ- җилғилардики барлиқ муз қаламлириниң ерип кетиши еһтималлиқи йуқири

боғазичи университити килимат өзгириши тәтқиқат мәркизи мудирийитиниң әзаси доктор мурат түркәш түркийәдики муз қатламлири вә ағри теғидики муз қаплиминиң йеқинқи 50 йил ичидә тез сүрәттә ерип, чекингәнлики вә кичиклигәнликини байан қилип мундақ дәйду: ««әгәр мушундақ давамлашса, кәлгүси 50 йилда тағ-җилғилардики барлиқ муз қатламлириниң һәммиси  ерип кетиши  мумкин. бу түркийә үчүнму шундақ. чүнки тәтқиқатлардин мәлум болушичә, түркийәниң охшимиған җайлиридики тағларниң үстидики муз қатламлири тез сүрәттә ерип, кичиклимәктә вә йоқап кәтмәктә.»

у муз қатламлириниң қар қатлими билән бирликтә мәвҗут болуп туралайдиғанлиқини, шундақла әтрапидики җуғрапийә, екологийә системилири, су байлиқлири вә күндилик һайатни озуқландуридиған муһим су мәнбәлири һесаблинидиғанлиқини тәкитләп мундақ дәйду: «қар йетәрлик болса, ериш - озуқлиниш тәңпуңлуқи мувапиқ болса, дәврийлик давамлишиду. әмма һазир бу тәңпуңлуқ бозулди. чүнки йәр шариниң иссип кетиши сәвәблик муз қатламлири наһайити тез еримәктә, қар йеғиши аста-аста азаймақта, қар йағқан тәқдирдиму, тез ерип, мәвҗудийитини йоқатмақта.»

« изолйатсийәлик тәңпуңлуқ бузулмақта»

түркәш тағ муз қатламлириниң азийишиға әгишип, улар әтрапидики екилогийәлик системиларда шәкилләндүргән алаһидә килимат вә узуқландуруватқан пүткүл җуғрапийәдә буниңдин кейин йетәрлик су байлиқиниң қалмайдиғанлиқини тәкитләп мундақ дәйду: «болупму һималайа тағлири, ант тағлиридики қар-музларниң пат – пат туйуқсизла ериши кәлкүн, ташқин вә йәр көчүш апәтлирини кәлтүрүп чиқармақта. буниң нәтиҗисидә муз қатламлири еригәндә тағлиқ районлар техиму көп бузулмақта؛ буниңға әгишип аста- аста изолйатсийәлик тәңпуңлуқму бузулмақта. буни йәш шариви тәсири әң кәң даирилик һадисә дейишкә болиду. әгәр муз қатламлири вақитниң өтүшигә әгишип пүтүнләй йоқалса, бу су мәнбәлириниң азийидиғанлиқидин, орманларниң әтрапидики йайлақларниң қуруп кетидиғанлиқидин, у йәрдики йашаш муһитиниң бузулидиғанлиқидин, нәччә әсирдин буйан чарвичилиқ билән шуғуллинип келиватқан көчмән чарвичиларниң қийинчилиққа дуч келидиғанлиқидин дерәк бериду.»