рәисиниң чүшүп кәткән тик учари вә түркийәниң учқулири

«күнтәртип вә анализ» намлиқ пирограммимизниң бүгүнки бөлүмидә сийасәт, иқтисад вә җәмийәт тәтқиқатлири фонди җәмийити «SETA» ниң ташқи сийасәт тәтқиқатчиси җан аҗун тәрипидин тәййарланған «рәийисниң чүшүп кәткән тик учари вә түркийәниң учқулири» темилиқ анализни диққитиңларға сунимиз.

**** ** ****** ****** *****

түркийә авази радийоси: әзәрбәйҗан чеграсида пирезидент әлийев билән су тосмисиниң ечилиш линтисини кәскәндин кейин, тәбризгә иран пирезидентини елип учқан тик учар чүшүп кетип, пирезидент рәиси вә ташқи ишлар министири абдуллаһийан қатарлиқ йуқири дәриҗилик рәһбәрләр қаза қилди. тик учар чүшүп кәткәндин кейин, иран қутқузуш әтрити айропилан қалдуқини узаққичә тапалмай, түркийәдин йардәм сорашқа мәҗбур болди. түркийә бу тәклипкә наһайити тез инкас қайтурди вә ақинчи учқучисиз айропиланини қутқузуш хизмитигә қатнаштурди. түркийәниң ташлиған бу қәдими дунйада зор тәсир қозғиди. милйонлиған киши анадолу агентлиқи вә <FlightRadar24> қатарлиқ мунбәрләрдин ақинчи учқучисиз айропиланиниң чүшүп кәткән тик учарни тепиш хизмитини нәқ мәйдандин көрди.  

тик учар суйиқәст йүзисидин чүшүп кәттиму йаки һадисигә учридиму? дегән соал техичә ениқсизлиқини давамлаштурмақта.  

  әзәрбәйҗан пирезиденти илһам әлийев вә иран пирезиденти ибраһим рәиси икки дөләт чеграсидики қиз қәләси вә худафәрин су тосмилириниң ечилиш мурасимиға қатнашқан иди. әзәрбәйҗан чеграсида әлийев билән бирликтә ечилиш мурасимини тамамлиғандин кейин, иран пирезидентини елип тәбризгә қарап учқан тик учарниң туйуқсиз алақиси үзүлүп қелиши, хәлқараниң диққитини қозғиди. иран тәрипидин охшаш болмиған байанатларниң елан қилиниши вә рәисиниң ақивитигә даир ениқсизлиқлар вәзийәтниң еғирлиқини ашкарилиди. ахирида пирезидент рәиси вә ташқи ишлар министири абдуллаһийанниң һәмраһлиқидики йуқири дәриҗилик һөкүмәт әмәлдарлирини елип маңған тик учарниң чүшүп кәткәнлики муәййәнләшти. иран дөләт аппаратлири вә қутқузуш әтрәтлири тик учар қалдуқини узаққичә тапалмиған болғачқа, түркийәдин йардәм сорашқа мәҗбур болди.

  түркийә дөләт мудапиә министирлиқииниң байанатида, иран даирилири билән алақилашқандин кейин дәрһал кечидә көрүш системиси болған ақинчи учқусини районға әвәткәнлики билдүрүлди.

  ақинчи тиһа учқуси наһайити тезла районға йетип берип, издәш вә қутқузуш хизмитигә қатнашти.  ақинчи тиһа учқуси тәрипидин елан қилинған синларда районниң һава райи шараитиниң интайин начар икәнлики, боран вә туманниң хизмәтни қийинлаштуруватқанлиқи көрситилди. <SAT com> вә <TürkSAT> сүний һәмраһлириниңму йардими билән ақинчи учқуси тик учарниң харабиликини утуқлуқ һалда тепип чиқти вә нәқ мәйданниң кординатини иран даирилиригә йәткүзди.

түркийәниң бу қәдими хәлқарада зор тәсир қозғиди, анадолу агентлиқи вә <FlightRadar24> қатарлиқ мунбәрләрдин ақинчи учқусиниң чүшүп кәткән тик учарни тепиш хизмитини нәқ мәйдандин милйонлиған киши көрди. әтигән сәһәргә йеқин қутқузуш әтрити қалдуқлар бар чайға йетип барди. тик учардики пирезидент ибраһим рәиси қатарлиқ һәммәйләнниң һайатидин айрилғанлиқи оттуриға чиқти.

суйиқәстму йаки һадисәму?

ибраһим рәисиниң тик учари начар һава райи сәвәбидин чүшүп кәттиму йаки суйиқәст барму? һазирғичә ениқланғини йоқ. иранниң мунасивәтлик даирилири инчикә тәкшүрүп һәқиқәтни оттуриға чиқиришқа тиришмақта. әлвәттә  әгәр суйиқәст болса,  биринчи болуп инсанниң әқлигә исраилийә келиду. билгиниңлардәк, ғәззәни ишғал қилиш башланғандин кейин, иран билән исраилийә оттурисида алди билән вакаләтчи амиллар арқилиқ, андин биваситә һәрбий тоқунушлар йүз бәрди. әмма американиң исраилийәгә нәсиһәт қилиши нәтиҗисидә тоқунушниң техиму кәскинлишип кетишиниң алди елинди. шундақ қилип, исраилийә иранниң бир қәдәр күчлүк һуҗумлириға толуқ җаваб қайтуралмиған болди. исраилийә әмәлдарлири «иран вақти кәлгәндә бизниң җавабимизни көриду» дегән тәрздә байанатларни елан қилишқа башлиди.

шундақтиму рәиси олтурған тик учарниң кәм дегәндә 30 йиллиқ икәнлики, қийин һав арайи шараитида учалайдиған йетәрлик техникилиқ үскүниләргә игә әмәсликиму мәлумлуқ болуп, райондики ғайәт зор боран вә туманни нәзәрдә тутқанда, начар һава райи сәвәбидин һадисә йүз бериш еһтималлиқиниңму йуқири икәнлики мәлум.

 ахирида, суйиқәстму әмәсму? техникилиқ тәкшүрүшләрдин кейин ашкарилиниду. лекин иран дөлитиниң иқтидариға қарита еғир тәнқидләр мәйданға келиши турғанла гәп. һәм тик учарниң техникилиқ йетәрсизлики, қутқузуш хизмитиниң аҗизлиқи вә түркийәдин йардәм тәләп қилишқа мәҗбур болғанлиқи һәққидә еғир тәнқидләргә учрайдиғанлиқи ениқ.

мәсилигә түркийә нуқтисидин қарайдиған болсақ, инсанпәрвәрлик вә қошнидарчилиқ бурчини ада қилған  бир дөләтни көримиз. чүнки иранниң йардәм тәлипи дәрһал орунлинип, барлиқ техникилиқ васитиләр сәпәрвәр қилинди. буниңдин башқа йәнә, түркийәниң ақинчи учқуси <SAT com> вә <TürkSAT> сүний һәмраһлириниңму мувәппәқийити дунйаниң диққитини қозғап, түркийә мудапиә санаитиниң һазирқи йетип кәлгән сәвийәсини намайан қилди. шуниму тәкитләп өтүш керәкки, түркийә йетип кәлгән һазирқи иқтидар дунйада америка қатарлиқ бир йаки икки дөләттила мәвҗут.