фиригйанлар вә уларниң мәшһур падишаһи мидас һәққидики ривайәтләр (2)

әпсаниләр, чөчәкләр, ривайәтләр... анадолу җуғрапийәсидә буларниң һәммиси даим учрайду. кишиләр иҗад қилған бу һекайиләр көпинчә һалларда реаллиқни асас қилди. бәзидә намәлумлуқтин һалқип һәқиқәтни тепиш оттуриға қойулуп кәлди... бәзидә әпсаниләр кишиләргә тәсир көрсәтсә, йәнә бәзидә кишиләр әпсаниләрниң йөнилишини бәлгилиди. әпсанә вә ривайәтләрдә җәмийәтниң мәдәнийәт қурулмилири вә турмушлири ипадиләнди. һәр бир мәдәнийәтниң өз земинлирида һекайә қилинидиған әпсанилири, әвладтин әвладқа өтүп давамлашқан чөчәклири болғандәк, худди қоли тәгкән һәммила нәрсә алтунға айлинидиған йаки ешәкниңкигә охшаш қулиқи болған падишаһ мидасниң ривайәтлиригә охшаш йүзләрчә вә миңларчә йиллар җәрйанида инсанийәтниң ортақ әслимисигә айланғанлириму бар. сәһипимизниң бүгүнки санини кәшпийатлири билән пүткүл инсанийәткә төһпиләрни қошқан анадолуниң қәдимки мәдәнийити фиригйанлар һәққидики ривайәтләргә аҗраттуқ.

* * * * *

3000 йиллиқ тарихқа игә бир мәдәнийәт болған фиригйанларниң пайтәхти гордион иди. гордион қәдимки шәһири һазирқи әнқәрәниң полатли наһийәсигә җайлашқан болуп, әң муһим археологийәлик олтурақ районларниң бири дәп қарилиду. һәм әйни дәврни һәм униңдин кейинки мәдәнийәтләрни чүшинишкә зор төһпә қошқан қәдимки шәһәр ривайәтләрдиму тилға елиниду. сөзлиримизни дунйаға тарқалған ривайәтләрниң әң мәшһури болған гордион түгүнидин башлайли. гордион түгүниниң бундақ мәшһур болуп кетиши дунйа тарихидики әң даңлиқ һәрбий қомандан вә императорларниң бири дәп қаралған искәндәр зулқәрнәйин билән мунасивәтлик.

гәрчә бу ривайәтниң охшимиған байан қилиниш шәкиллири болсиму, әмма әң мәшһури төвәндикичә: фиригйанлар уруш қиливатқан болуп, йеңи падишаһниң ким болидиғанлиқини билиш үчүн каһиндин мәслиһәт сорайду. каһин тунҗи болуп шәһәргә кала һарвиси билән киргән кишиниң падишаһ болидиғанлиқини вә урушни ахирлаштуридиғанлиқини ейтиду. узун өтмәй кала һарвисиға олтурған гордиос шәһәр дәрвазисидин кирип келиду. гордиос болса, етизлиқида йәр һәйдәватқанда сапанниң үстигә қонувелип кәткили унимиған бүркүт сәвәбидин зеусқа қурбанлиқ қилиш үчүн бу шәһәргә кәлгәниди. әмма у бирдинла фиригйанларниң падишаһи болуп қалиду. шәһәргә падишаһниң исмиға асасән «гордион» дәп нам берилиду. гордиос зеусқа болған миннәтдарлиқиниң мукапати сүпитидә кала һарвисини бутханиға беғишлап, мурәккәп түгүн билән түврүккә бағлайду. гордиос бу түгүнни йешидиған кишиниң асийаниң һөкүмрани болидиғанлиқини алдин бешарәт бериду. бу бешарәттин искәндәр зулқәрнәйинму хәвәр тапиду вә парслар билән  уруш қилиш йүрүши җәрйанида гордионға кириду вә удул бутханиға берип, баш – ахирини билгили болмайдиған түгүнни йешишкә уруниду. йешәлмигәндин кейин оғиси қайнап, қиличини қинидин чиқирип түгүнни кесип ташлайду. ейтишларға қариғанда, инчикә тәпсилатларға ғәрқ болуп вақит исрап қилишниң орниға мәсилини йилтизидин һәл қилишта ишлитилидиған «гордион түгүнини кесиш» дегән идейом буниңдин кәлгән. ривайәт ичидә ривайәт орун алған бу һекайә, испатланған әмәс. чүнки дунйаға даңлиқ археологимиз әкрәм акургал, «падишаһ гордиусниң әпсаниви һарвиси вә түгүнләр бар бутханиниң бүгүнгичә тепилмиғанлиқи»ни йазиду.

* * * * *

фиригйанлар падишаһи гордиос, ривайәтләрдики падишаһ мидасниңму дадисидур. мидас фиригйан земинини кеңәйтип, дөләтни күчәйткән падишаһ дәп қарилиду. қәдимки мәнбәләрдә мидас һәққидә бир – биригә пүтүнләй охшимайдиған учурларни учритиш мумкин. у бәзидә кәшпийатчи сүпитидә тилға елинса, йәнә бәзидә рәһимсиз залим дәп байан қилиниду. бәзи мәнбәләрдә мидасниң тунҗи болуп қәләй вә қоғушунни байқиғанлиқи йезилиду. миш- миш параңларни бир чәткә қайрип қойғандиму, мидас қәдимки тарихчилар вә пәйласопларниң әсәрлиридиму тилға елиниду. питагорс, әплатун, һиродот вә аристотел қатарлиқлар мидас һәққидә тохтилиду. тәтқиқатлар нәтиҗисидә, охшимиған әсирләрдә һакимийәт бешиға чиққан охшимиған падишаһ мидасларниң барлиқи ашкариланди. вақитниң өтүшигә әгишип, мәшһур падишаһ мидасниң бир падишаһ әмәслики, мидас дегән исимниң наһайити көп болуш еһтималиниң барлиқи йаки падишаһ дегән мәнидики бир унван икәнлики қариши гәвдилинишкә башлиди.

келәйлуқ падишаһ мидас һәққидики ривайәтләргә... мидас тоғрисидики ривайәтләрниң һазирғичә һекайә қилиниши қәдимки дәвр шаири овидиусниң  «тәдриҗий тәрәққийатлар» (метаморфосес) намлиқ әсиридә тилға елинишини арқа көрүнүш қилиду.

әң мәшһур ривайәтләрниң биридә қуйаш, музика вә шеир илаһи аполло билән йеза – сәһра илаһи пан оттурисида музика мусабиқиси өткүзүлиду. кимниң утуп чиққанлиқиға падишаһ мидас қарар қилиду. мидас пан чалған нәйдин интайин тәсирлинип, униң биринчи болғанлиқини елан қилиду. буниңдин ғәзәпләнгән аполло мидасниң қулиқини ешәкниң қулиқиға айландуруветиду, мидас шу күндин башлап бешиға доппа кийип йүрүшкә башлайду. у пәқәт сатирачниң алдидила допписини чиқириду вә бу сирни һечкимгә ейтмаслиқ тоғрисида агаһландуриду؛ әмма бу мәхпийәтлик сатирачқа бәкла еғир келиду, нәтиҗидә сирни сақлийалмайду. шуниң билән бир күни қудуққа берип наһайити пәс авазда сирни паш қилиду. қудуқтики қомушлар өсиду вә шамал чиққанда бу сирни шивирлайду, шуниң билән көпчилик падишаһниң сиридин хәвәрдар болиду.

йәнә бир ривайәттә ачкөз мидас байан қилиниду. тәңри интайин бай болушни халайдиған падишаһ мидасниң арзусини әмәлгә ашуруп, униңға қоли тәгкән нәрсиләрниң һәммисини алтунға айландуруш күчи бериду. мидас наһайити тезла буниң бир җаза икәнликини һес қилиду, чүнки тутқан һәммә нәрсисиниң алтунға айлиниши нәтиҗисидә, у тамақ йейәлмәйдиған, су ичәлмәйдиған әһвалға чүшүп қалиду. шуниң билән у йәнә худаға илтиҗа қилип йалвуриду. униң налисини аңлиған тәңри, әгәр сардес дәрйасида йуйунса, сақийип кетидиғанлиқини билдүриду. мидас дәрйада йуйунуш арқилиқ җазасидин қутулиду. у дәрйа әмәлийәттә лидйалиқлар тунҗи пулни йасиған електир елементлири бар дәрйадур. шундақ бу йәрдиму ривайәт билән реаллиқ өзара гирәлишип кәткән.

падишаһ мидасниң өлүми тоғрисидики һекайиләр униң һайати тоғрисидики һекайә вә ривайәтләргә охшашла қизиқарлиқ. бәзиләр уни қоли тәгкән һәммила нәрсә алтунға айлинип қалғачқа, ачлиқ вә уссузлуқтин қаза қилди, десә, йәнә бәзиләр униң дөлити истела қилинғандин кейин буқа қени ичип өзини өлтүрүвалғанлиқини илгири сүриду.

* * * * *

гәрчә бир әпсаниви характердәк көрүнсиму, мидас һәқиқий йашап өткән адәм. бүгүнки күндә, ривайәтләрниң реаллиқ билән болған мунасивитини тәкшүрүватқан мутәхәссисләр, қезиш - тәкшүрүш җәрйанида наһайити аз санда алтун буйумларниң тепилғанлиқини, униң тутқан нәрсиләрниң һәммисини алтунға айландуруветидиғанлиқи тоғрисидики ривайәтниң, униң дөләтни бай – байашатлиққа айландурушини арқа көрүнүш қилидиған бир охшитиш икәнликини оттуриға қоймақта. ешәк қулақлиқ болушини мисирниң илаһ һөкүмдарлириға бағлап чүшәндүридиғанларму бар. чүнки мидасниң һөкүмдарлиқ символи мисирниң илаһ һөкүмдарлириниңкигә охшашла учида ешәк қулиқи бар қомуштин йасалған бир һаса иди. униңдин башқа мидасқа тәвә дәп қаралған баш сөңикини тәкшүргән мутәхәссисләр, падишаһниң қулиқиниң симметирик болмиған көрүнүшкә игә икәнлики йәкүнини чиқирип, буниң у анисиниң қорсиқидики вақитта бир бактерийәниң тәсиригә учрап мушундақ болған болуш еһтимали барлиқини, буни йошуруш үчүн бешиға шәпкә кийип йүргән болуши мумкинликини илгири сүриду. мидас тоғрисидики ривайәтләргә бу нуқтидин қарап беқишқа немә дәйсиләр?!!