фирансийә: җакобенчә лаиклиқ

түркийә авази радийоси хәвири: түркийәниң йаки сиз йашаватқан дөләтниң аз санлиқлар мәктәплиридә аилиләрниң йәһудий вә хиристийан кийимлирини кийип балилири билән бирликтә мәктәп сайаһитиниң чәклинишини тәсәввур қилип беқиң.

буниңға ишинәлмәйсиз, шундақму? бу дәврдә қандақсигә бундақ бир иш болсун? бу немидегән иптидаийлиқ, немидегән қалақлиқ, немидегән җаһиллиқ, наданлиқ дәп ташлайсиз.

әмма, қайғурмаң. бундақ бир иш түркийәдә йаки сиз йашаватқан дөләттә әмәс, фирансийәдә болуватиду. фирансийә мусулманлар үчүн дәл мушундақ бир қарарни чиқириш йолида илгирилимәктә.

фирансийә палатаси, һөкүмәт тәййарлиған мәктәп қануни даирисидә мәктәп зийарәтлиридә оқуғучиларға һәмраһ болидиған аилә йеқинлириниң йағлиқ артишини мәни қилған маддини мақуллиди. қанунниң иҗра қилиниши үчүн парламентниң мақуллуқидин өтүши шәрт.

фирансийә маарип министири бланкуер мәктәп зийарәтлиридә ата – аниларниң динға символлуқ қилидиған амилларни әкс әттүрмәслики үчүн, қолидин кәлгән тиришчанлиқни көрситидиғанлиқини әскәртти. йағлиқ артқан аниларниң, оқуғучилар йеқинлириниң, башланғуч мәктәп йешидики балиларниң мәктәп зийарәтлиридә һәмраһ болушини лаиклиқ (секуларистлиқ) пиринсипини илгири сүргән һалда чәклигән лайиһә, мәктәп зийарәтлиридә ата – аниларниң мувәққәт дөләт хизмәтчиси сүпитигә игә болғанлиқи үчүн, динға символлуқ қилидиған һәрқандақ бир амилни әкс әттүрмәслики пикрини чиқиш қилиду.

фирансийәдә, ғәрбтики наһайити көп дөләттә, хусусән австрийәдә бу вә мушуниңға охшаш чәклигүчи иптидаий сийасәтләр вә қарашлар нормаллашти. пәқәт бу сийасәтниң өзила, мән буниңдин бурунқи хели көп йазмамда ишарәт қилип өткән ғәрбниң қанчилик еғир өз – өзигә ишәнч қилиш вә әркинликләр киризиси ичидә икәнликини көрситип беришкә купайә қилиду. бизму мисалларни көпәйтип олтурмастин, фирансийәдики бу сийасәтни чөридигән һалда, қанчилик еғир қаймуқуш вә әркинликләр киризисигә дуч кәлгәнлики, қанчилик сүрәттә һакиммутләқлиқкә қарап илгириләватқанлиқиға қарап чиқайли.

қанун, йәһудий вә хиристийанларға нисбәтән бундақ бир нәрсини мәзмун қилмиғанлиқи үчүн баравәрлик нуқтисидин әйибләшкә болиду. бирақ, пәрқлиқ һайат кәчүрүш шәкиллирини йәклигүчи, бесим ишләткүчи, иптидаий вә диний әркинликләргә, кишилик һоқуққа зит бир сийасәтниң баравәрликни көзләп һәммәйләнгә йүргүзүлүшини тәләп қилишму ғәлитә әһвал. шундақ, баравәрликкә зит. бирақ, қарши туруш керәк болған нәрсә, бесим вә әркинликтин мәһрум болушта баравәрликниң болмаслиқидур.

муддиасидин йирақлаштурулуп бесим васитисигә айландурулған лаиклиқ

ғәрбкә нисбәтән лаиклиқ, диний урушлардин қутулуш үчүн иҗабий вә илғар бир қәдәм. пәрқлиқ турмуш шәкиллириниң йашаш һоқуқини, диний әркинликни муһапизәт қилиш үчүн оттуриға қойулған бир механизм. бизниң тарихимиз нуқтисидин болса, динлар барлиқ охшимаслиқлири билән бирликтә йанмуйан йашайду. ғәрбтики лаиклиқтин күтүлүватқан үнүмни исламниң кәң қорсақ вә көп санлиқчи қариши толуқ шәкилдә оттуриға қоймақта иди.

 исраилийәлик тарих пирофессори, һазирқи дәврниң базарлиқ йазғучи йувал ноһ һаририниң қарашлири бу әһвални рошән әкс әттүрүп бериду: «оттура әсир йавропасида кәң қорсақлиқтин әсәр йоқ иди... 1600 – йили парижда һәммә адәм католик иди. бир пиротестант шәһәргә кирсә, уни өлтүрүветәтти. лондонда һәммә адәм пиротестант иди. бир католик шәһәргә кирип қалса, уни өлтүрүветәтти. у йилларда йавропада йәһудийлар сүргүн қилинатти... һечким мусулманларни халимайтти... һалбуки у дәврдә истанбулда пәрқлиқ мәзһәпләргә мәнсуп мусулманлар, католиклар, әрмәнләр, ортодокслар, римлар, булғарлар йанмуйан хушал – хурам йашайтти.»

ғәрбтә лаиклиқ бир – биридин пәрқлиқ әқидиләрни, турмуш шәкиллирини бир йәрдә тутуп турушниң бир васитиси, бир механизми дәп қариливатқан болсиму, хусусән фирансийә тәтбиқлаватқан лаиклиқниң, көпинчә һалларда дин намидин қилинған бесимларниму әслитидиған шәкилдики бир бесим васитисигә айлинип қалғанлиқини көрмәктимиз. йуқиридики мисалдинму чиқип турғинидәк, динлар пәқәт сийасий  саһәдинла әмәс, барлиқ һайатлиқ саһәлиридин сиқип чиқирилишқа дуч кәлмәктә. бир динниң бесимиға тосқунлуқ қилишқа урунуш мусаписидә лаиклиқ һайатниң барлиқ саһәлиридә барлиқ динларға бесим ишләткүчи гойа йеңи бир динға айлинип қалди. йәни, рамкисини диний затлар әмәс, парламент вә әдлийә органлири сизип бәргән бир динға айлинип қалди. лаиклиқниң охшаш болмиған турмуш шәкиллириниң мәвҗутлуқ саһәлирини бундақ тарайтивәткүчи, бесим ишләткүчи, муштумзор вә җакобенчә сийаситини көргәндә, инсан, бу дөләтләр һәрқандақ бир дин тәрипидин идарә қилинған болса, охшимаслиқларға техиму еғир бесим ишлитәрмиди? дәп ойлимай туралмайду. лаиклиқни илгири сүрүп, пәрқлиқ етиқад вә турмуш шәкиллири иҗтимаий һайатлиқ сәһнисидин пүтүнләй йәклинидиған болса, маарип, күлтүр, сийасий саһә баштин ахир лаиклиққа асасән тәртипкә селинип, хәлқниң тәлтөкүс лаик инсанлардин тәшкил тепиши көзлинидиған болса, бундақ бир лаиклиқ қаришиниң пүтүнләй натсист йаки коммунист инсанлар топини йаритишқа тиришқан һакиммутләқ түзүмләрдин немә пәрқи бар?

балилар тоғрисида сөз қилиш һоқуқи кимниң?

җакобенчә лаиклиқ чүшәнчиси әң көп раваҗ тапқан йаки илгири сүрүлгән саһәләрниң бири, балиларниң пәрқлиқ етиқадлардин «муһапизәт» қилинишидур. йуқирида байан қилинған мәктәп сайаһити мисалидикигә охшаш, балини дунйаға кәлтүргән аилиниң, диний кимлики йүзисидин, пәрзәнти билән бирликтә мәктәп сайаһити қилиши чәкләнмәктә. бундақ әһвалда маарипини, мәдәнийитини, кимликини бәлгиләш мәсилисидә сөз қилиш һоқуқи кимниң? дегән соал оттуриға чиқиду. дөләтму? аилиму? әгәр бу соалниң җаваби аилә болса, коммунизмни, фашизмни, натсизмни немигә тайинип әйибләймиз? йаки дөләт у балини дунйаға кәлтүргән аилини бир чәткә қайрип қойуп, немишқа бундақ бир һоқуққа игә болсун? аилә пәрзәнтигә кишилик һоқуқниң асасий пиринсиплириға зит, террорлуққа иттәргүчи кимлик беришкә урунса, дөләт әлвәттә мудахилә қилиши керәк. бирақ, нормал әһвалда пәрзәнтниң қандақ кимликкә игә болидиғанлиқи мәсилисидә сөз қилиш һоқуқиға игә болуши керәк болғини әлвәттә униң аилисидур.

англо – саксон – қитә йавропаси лаиклиқи

секуларлиқ дәпму атилидиған англо – саксон лаиклиқи, динниң дөләт саһәсигә мудахилә қилишиға тосқунлуқ қилишни нишан қилиду. шундақтиму бу дөләтләрдә дин – дөләт мунасивити наһайити гирәлишип кәткәндур. мәсилән, әнглийәдә мәликә рәсмий шәкилдә англикан черкавиниң башлиқи һесаблиниду.

йавропада болса, «кона түзүм» ниң йимирилишидин кейин, лаиклиқ арқилиқ көзләнгән, ақартиш арқилиқ нишан қилинған нуқта, динниң, әнәниниң, ара муәссәсәләрниң пәқәт сийасий саһәдин әмәс, иҗтимаий саһәдинму йәклиниши, һечқандақ йәрдә алдиға чиқмайдиған шәкилдә көрүнмәс бир йәргә қамап қойулишидур. бу позитсийә, фирансийә инқилабиға охшаш наһайити қанлиқ инқилабларниң, гитлер вә муссолиниға охшаш толиму шәпқәтсиз лидирларниң англо – саксон дөләтлиридин әмәс, қитә йавропасидин чиқишиниң, һазирму бу районларниң ирқчи партийәләр әң көп һакимийәт бешиға кәлгән район болушиниң муһим сәвәблириниң бири һесаблиниду. чүнки, дин, әнәнә вә шәхс билән дөләт арисидики ара муәссәсәләр пүтүнләй йоқитилип, һәммә нәрсә қурғучи әқилниң илкигә тапшурулған тәқдирдә, у әқил вә у әқил йүксәлгән дөләтни вә лидирни чәкләп туридиған һечандақ амил қалмайду, демәктур.

сөзимизни фирансийәлик айал йазғучи симоне де бавуирниң «инсан үчүн ишләпчиқирилған идеологийәләргә шунчилик бағлинип қалдуқки, инсанни әстин чиқирип қойдуқ» дегән сөзи билән ахирлаштурайли.