уйғурларниң мәнчиң сулалисиға қарши һәрикәтлириниң муқәддимиси

түркийә авази радийоси: манҗу–җуңғар урушиниң ахирқи хуласиси сүпитидә, манҗу-чиң ханданлиқи җуңғар ханданлиқини йоқитип, или вадисини өз ичигә алған җуңғарийәни бойсундурғандин кейин, 1759-йили қанлиқ урушлар арқилиқ тәңри тағлириниң җәнубини ишғал қилди. чиң ханданлиқи һөкүмити 1762-йилиға кәлгәндә илида генерал мәһкимиси қуруп, пүтүн тәңри тағлириниң җәнуб вә шималиға қарита һәрбий идарә қилиш йүргүзди. асаслиқ қошун илиға турғузулған болсиму, әмма сани азрақ қошунлар қәшқәр, ақсу, учтурпан, йәркәнт вә башқа шәһәрләргә орунлаштурулди. бу вақиттики чиң императори чйән луңниң сийасити уйғурларға қарита һакимбәгләр арқилиқ башқуруш болуп, һәр қайси чоң шәһәрләргә уйғурлардин һакимбәгләр тәйинләнди. мәзкур һакимбәгләрниң үстидә манҗу һөкүмити вә қошуниға вәкиллик қилидиған мәслиһәтчи амбал, иш башқурғучи амбаллар туратти. һакимбәг вә униң қол астидики һәр дәриҗилик бәгләр йәрлик хәлқни башқурсиму, әмма асаслиқ һәл қилғуч һоқуқ манҗу әмәлдарлириниң қолида иди. манҗу һөкүмранлиқи һакимбәгләрни таллашта уларниң чиң һөкүмитигә болған садиқлиқи һәмдә ака-ука хоҗилар исйанини бастурушқа қошқан төһпилирини муһим нәзәргә алған иди. булардин бири хоҗис бәг иди.
тарихий мәнбәләрдә қәйт қилинишичә, мәнчиң империйәси шәрқий түркистанни ишғал қилип, уйғурларға қарита қаттиқ зулум сийасити йүргүзди. чиң һөкүмитигә маслишип һоқуқ тутқан бәгләрниң зулумиму һәддидин зийадә ашқан болуп, нәтиҗидә, 1765-йили мәшһур учтурпан қозғилиңи партлап, 6 айғичә болған җәрйанда қәшқәр, ақсу вә башқа җайлардин йөткәп келингән мәнчиң қошунлири, қозғилаңни бастурушта нәтиҗигә еришәлмиди.
или генерали 10 миң кишилик қошун әвәтип, учтурпан шәһирини қоршавға алған болсиму, әмма учтурпан қозғилаңчилири дүшмәндин шәһәрни мудапиә қилишни давамлаштуруп, уларни шәһәргә киргүзмиди. тарихий мәнбәләрдә шәһәрни мудапиә қилиш урушиға айаллар, балилар вә қери-чөриләрниңму қатнашқанлиқи қәйт қилиниду. лекин, 6 айлиқ мудапиә урушида башқа җайлардики қериндашлириниң қоллишиға еришәлмигән учтурпанлиқлар қаттиқ қоршав ичидә еғир қийнчилиқларға дуч келиду. әмма, улар бәрибир тиз пүкмәйду.ахири аридин хаин чиқип, ички бөлүнүш пәйда қилғандин кейинла чиң қошунлири шәһәргә киришкә мувәппәқ болиду һәмдә мәшһур учтурпан қирғинчилиқини йүргүзиду.
бу вәқә уйғур тарихчилири тәрипидин «җигдә йиғилиқи» дәп аталған болуп, молла муса сайрамиму бу һәқтә бәзи учурларни қалдурған иди.
бу вәқә һәққидә чиң сулалиси тарихий хатирилиридиму көп мәнбәләр қалдурулған. тарихий учурларда қәйт қилинишичә, милади 1765-йили 2-айда амбал су чиң вә һакимбәг абдуллаһ 240 адәмни аҗритип, учтурпанниң җигдә көчәтлирини бейҗиңға елип беришқа буйруйду. арилиқта амбал су чиңниң оғилиму биргә баридиған болуп, униң нурғун йүк-тақлирини уйғур һашарчиларға көтүрүп елип меңишқа буйруқ қилиду. узун йоллар бесип, бир қанчә ай йол йүрүп җигдә көчәтлирини сақ-саламәт бейҗиңға елип беришқа көзи йәтмигән кишиләр қаттиқ наразилиқ билдүриду, әмма сучиң вә абдуллаһ уларни мәҗбурлайду. һашарчилар сәпәргә чиқип, азрақ йүргәндин кейин, сучиңниң оғли һашарчиларни уруп қийнайду. шуниң билән һашарға мәсул қилинған кичик бәгләрдин рәһмитуллаһ бәг кишиләрни башлап, исйан көтүриду. қозғилаңчилар тез арида учтурпан шәһирини игиләйду, су чиң өзини олтурүвалиду. хәвәрни аңлиға ақсу вә қәшқәрдики чиң қошунлири арқиму арқидин йетип келип, һуҗум қилған болсиму, қозғилаңчилардин мәғлуп болиду. учтурпан қозғилаңчилири йардәмгә игә болуш үчүн қоқан ханлиқиға вә башқа җайларға адәм әвәтиду, бирақ, нәтиҗә бәрмәйду. чүнки, кучар вә башқа җайлардики манҗуларға садиқ бир қисим һакимбәгләр һәрикәткә өтуп, чиң қошуниға маслишип, башқа җайларда қозғилаң чиқишиниң алдини алиду.
миладийә 1765-йили 2-айниң 14-күни партлиған учтурпан қозғилиңи 8-айниң 25-күни, мәнчиң қошунлириниң учтурпан шәһиригә бесип кириши билән ахирлашқан болуп, чиң һөкүмити қошунлири шәһәрдики йаш әрләрниң һәммисини дегүдәк қирип ташлап, бир қисим қери-чөриләр, айаллар вә балиларни илиға сүргүн қилду. әслидә 20 миң нопуси бар учтурпан адәмсиз маканға айландурулғандин кейин, башқа җайлардин адәм көчүрүп орунлаштурулиду.
учтурпан қозғилиңни кәлтүрүп чиқарған сәвәбләрдики асаслиқ амиллар һакимбәг абдуллаһниң өз хәлқигә салған зулуми билән иш башқурғучи амбал сучиң вә униң җәмәтиниң уйғурларға қарита һақарәт қилиш һәмдә кәмситиш қилмишлири иди. шуңлашқа рәһмитуллаһ вә әсмәтуллаһ бәг башчилиқидики қозғилаңчилар охшашла манҗу сучиң вә уйғур абдуллаһни җазалиған иди.
учтурпан қозғилиңи уйғурларниң мәнчиң ишғалчи қошунлири тәңри тағлириниң җәнубини бесивалғандин кейинки тунҗи вә әң күчлүк қозғилаң болуп, униң мәнчиң һөкүмитигә көрсәткән тәсириму зор болғанлиқи үчүн чйән луң хан уйғурларға қарита һөкүмранлиқ сийаситидә бәзи йумшутуш, йәни һәддидин зийадә қаттиқ қол вә зулум сийасити йүргүзүштә чәк қойуш чариси қоллинишқа мәҗбур болди. хитай тарихчиси лийу зишйавму өз әсиридә учтурпан қозғилиңиниң чиң сулалисиниң бәзи сийасәтлирини өзгәртишкә мәҗбур қилғанлиқини йазиду. һәқиқәтән, чиң һөкүмити қозғилаңниң кеңийип кетишигә сәвәб болуш вә бошаңлиқ қилиш җинайити билән өзиниң бир қанчә қоманданлири һәмдә әмәлдарлириға өлүм җазасиға охшаш һәр хил җазаларни бериш чарисини қолланди.
шуниңдин кейин, тәңри тағлириниң җәнуби вә шималидики уйғурлар һәм башқа хәлқләр арисида узун вақитқичә қаршилиқ қозғилаңлири йүз бәрмиди. буниңдики сәвәб, бири чиң қошунлириниң 1755-1759-йиллири арисида шималда җуңғарларға, җәнубта уйғурларға қарита қаттиқ қирғин вә бастуруши болса, йәнә бири учтурпан қозғилиңиниң савақлири иди.
әмма, аридин тәхминән 50 йил өткәндин кейин қәшқәрийәдә әң кәң көләмлик хәлқ қозғилаңлириниң муқәддимиси йәнә башланди. бу, 1814-йилдики тилла қари, 1816-йилдики зийавудун қозғилаңлири иди. лекин, булар кичик көләмлик һәрикәтләр болуп, кеңйиш имканийитигә игә болалмиған иди. әмма, 1820-1828-йиллири арисидики җаһангир хоҗа қозғилиңи пүтүн шәрқий түркистанниң сийасий тарихини өзгәртиш ролини ойниған болуп, җаһангир хоҗа қозғилиңи 1863-1878-йиллиридики омумий қозғилаң вә мустәқил йәттишәһәр дөлитиниң асасини салған иди.