һәқиқий муһәббәтни турнадин өгиниң

түрк өрп – адәтлири - 45
«түрк күлтүридә турнаға алақидар әнәниләр»

нурғунлиған күлтүрләрдә һайванларға алақидар ривайәтләр вә етиқадлар мәвҗут. турна қушиниму қәдимий ривайәт вә етиқадлардин тартип дини өрп - адәт вә хәлқниң нормал турмишиғичә болған һәммила саһәдә муһим орунға игә дейишкә болиду. турна оттура асийадин йапонийәгичә болған кәң районларда вападарлиқ, хошаллиқ амәт, үзүн өмүрлүк болуш вә тинчлиқниң символи һесаблиниду һәмдә муқәддәс һайван қатарида көрүлиду. түрк күлтүридиму бирқанчилиған қуш түрлири арисида турнаниң өзгичә айрим орни бар. турна чоңлуқи билиқ алғучтәк келидиған әмма путлири узун, бойни инчикә, парқирақ вә интайин гүзәл көчмән су қушлири қатарида санилиду. турнаниң бешиниң арқа тәрипидә узун бир чечи саңгилап туриду. йаш вә гүзәл қизларму турнаға охшитилиду.
*** **** **** *** *** *** ** *** ****

турналарниң һайатини күзәткинимиздә һәйран қаларлиқ алаһидиликлирини учритимиз. турналар һеч туохтимастин қанчилиған келометирләргичә учалайдиған, асманда әң узун туралайдиған, көчмән қуш түрлиридин болуп, турналар гуруп шәклидә көчкәндә, омумән “V” шәклидә учиду. әң алдида учқини йол башлиғучи турна һесаблиниду. бу уларға хас учуш шәкли болуп, учалмайдиған мейип, йаки кесәл турниларниң учушиға башқа турналар йардәм қилиду. инсанларниң йәр йүзидә қилған начар ишлирини көргәндә қаттиқ азаблинип, бәзидә йолидин езип кетидиғанлиқиму илгири сүрилиду. турналар җуплишип йашайду, һайати бойичә бирла җупти билән өтиду. һәммиси өз алидиға мустәқил айрим ува йасайду, чиши турна әркики билән бирликтә увисини нөвәтлишип қоғдайду вә йатларниң увисиға йеқин кәлтүрмәйду. аилисигә болған садақәткә шундақ есил үлгә икәнки, җүпти өлүп кәткән турна аз дегәндә 7 йил күтиду, асанлиқчә башқа турна билән чүпләшмәйду. әгәр бир авчи турнаниң бирини атқан болса, йаки турна җүплириниң бирси өлүп кәтсә, қалған чүптиму узун йашийалмайду, өлүмни таллап өзини суға атиду. турналарниң һайатидин аилигә болған садақәт вә сөйгү – муһәббәтниң әң гүзәл өрнәклирини көрүвалғили болиду. турналарниң бу гүзәл вә муһим алаһидилики сәвәбидин анадолуда турна һәққидә нурғунлиған етиқадий әқидиләр шәкилләнгән болуп, бу әқидиләрниң көпинчиси, турналарниң мушу хил есил характерини тәкитләш вә уларни қоғдашни мәқсәт қилиду. анадолода шәкилләнгән вә һазирму сақлинип келиватқан әқидиләргә көрә, турналарни йолидин адаштуруш вә уларни асманда тутуш гунаһ һесаблиниду.
җүпти өлгән турна йәргә қониду вә чүптидин айрилишни халимайду. шуңа йәргә қонған турнани тутуш вә авлаш интайин асанға тохтайду бирақ турнани өлтүргән кишиниң вә аилисиниң бешиға чоқум бир бала- қаза келиду, дегән қараш анадолуда кәң тарқалған.
анадолода келинниң бешиға «амәт елип келиду» дегән әқидә билән турна пийи тақилиду. турна бәрикәтниң вә байашатлиқниң символи һесаблиниду. турна үстидин үчүп өткән вә қонған етезлар бәрикәтлик болиду, дәп қарилиду. баһар кәлгәндә турна еғизида буғай елип кәлсә бай – байашатлиқ, саңәк елип кәлсә, өлүм, йилан елип кәлсә, балайи – апәт, пәс учса, һава соғуқ, егиз учса һава иссиқ болиду, дәйдиған қарашларму бар.
анадолиниң бәзи җайлирида турна нийәт тутушниңму бир вәсилиси һесаблиниду. турна һавада йөнилишини өзгәрткән «гурук гурук» қилип аваз чиқарған чағда нийәт тутулуп тиләк телиниду. турниларниң йоллирини давамлаштуриши билән тәң тутулған тиләкләрниң қобул болидиғанлиқи вә әмәлгә ашидиғанлиқи илгири сүрилиду.
турна әливий вә бәкташи күлтүридиму алаһидә муһим орунға игә. әливийләр турна билән кәптәрни муқәддәс билиду. «һәзрәти әли авазини турнаға бәргән» дегән қараш кәң тарқалған. әливиләрниң турна самасиму турналарниң учушиға охшап кетиду. турналарниң көк йүзидики һәрикәтлирини ипадилигән шәкилдә айлинип сама салидиған кишиләр һалқа шәкилләндүриду.
түрк хәлқ әдәбийатида, болупму хәлқ һекайилиридә вә хәлқ нахшилирида турнаниң көчмән қуш икәнлики вә шәһәрму шәһәр айлинидиғанли сәвәбидин «турна сөйүмлүкимдин, анамдин вә йүртүмдин хәвәр елип кәл» дәп хитаб қилиниду. һәтта турнаға дәрт - әләмләр төкилиду. турналар хәлқ нахшилирида йақа йуртқа кәткәнләрниң, сиғиниш ичидә азап чәккәнләрниң вә сөйгүнини күтүватқанларниң һессийатиға тәрҗиман болуп бериду. турналарға бундақ вәзипиләрниң йүклинишидә тәбиий һалда инсанларниң улар билән орнатқан һессий риштиши рол ойниған дейишкә болиду.
анадолода вә румәлидә макан нами вә инсанларниң исми йаки ләқәмлири үчүнму «турна» көп ишлитилиду. түркләр кейим – кечәклиридә паласлири вә геләмлиридә, ешик дәризә, таш йаки йағач ойма сәнәтлиридә турниларни нәқиш қилип ишләйду. түрк айаллириму кәштә тиккишлири вә тор туқушлирини «турна пути», «турна қанити» дегәндәк исимләр билән атайду. кечик балиларниң ойунлиридиму җисмани алаһидилики вә авазлири билән әң көп диққитини тартишта башқа барлиқ қушларға охшаш турнаму өзгичә орунға игә һесаблиниду. «а тәлли турна» йаки «турна урди» дәп атилдиған балилар ойунлири буниң тиипк мисали болалайду.
һөрмәтлик қериндашлар! йуқирида ғази университети әдәбийат факултети түрк тили вә әдәбийати бөлими оқутқучиси дочәнт доктур фатимә әһсән туран тәрипидин таййарланған түрк – өрп адәтлири намлиқ пирограммимзни диққитиңларға сундуқ.