каспий алий дәриҗиликләр йиғини вә каспий деңизиниң келәчики

каспий деңизи бойиға җайлашқан русийә, иран, әзәрбәйҗан, қазақистан вә түркмәнистан қатарлиқ дөләтләрниң дөләт башлиқлири 29-сентәбирдә русийәниң астрахан шәһридә 4-нөвәтлик каспий алий дәриҗиликләр йиғинида учрашти. алий дәриҗиликләр йиғинида тәрәпләр каспий деңизи бойиға җайлашқан дөләтләрниң һәмкарлиқиға мунасивәтлик сийасий хитабнамәни қобул қилишти. мәзкур хитабнамигә асасланғанда, һәр дөләтниң каспий деңизиға 15 деңиз милғичә игилик һоқуқи болиду. бу дөләтләр тәвәликидики деңиз бойлирида 10 деңиз мил кәңликтики саһәдә белиқчилиқ билән шуғуллиниш һәққи болиду. деңиз йүзиниң қалған қисми болса ортақ ишлитилиду. ортақ ишлитишкә мунасивәтлик маддилар болса келәр қетимлиқ музакириләрдә кеңәш қилиниду,
сийасий хитабнаминиң әң муһим маддилиридин бири, буниңдин кейин каспий деңизға чәт дөләтләрниң деңиз армийә қисимлирини орунлаштурушниң чәклинишигә мунасивәтлик иди. мәзкур хитабнамини кейинки 23 йилдин буйан мақулланған әң муһим хитабнамә дейишкә болиду. тәрәпләрниң буниңдин кейинки қәдәмлири астрахан алий дәриҗиликләр йиғинида мақулланған бу пиринсиплар асасида бекитилиду.
алий дәриҗиликләр йиғинида җиддий әһвалларға тақабил туруш, екологийә вә метрологийә саһәлиридә һәмкарлиқ орнитишқа мунасивәтлик келишимләр түзүлди. шундақла, рәһбәрләр икки тәрәп учришиши елип беришти.
астраханда каспийниң келичикигә мунасивәтлик муһим қәдәмләр ташлинишниң әксичә, һәл қилинишқа тигишлик нурғун мәсилиләр бар. каспийниң асти вә йүз қисмидики пасилларниң бекитилиши, нефит вә тәбиий газ йеқилғулириниң кимгә тәвә болидиғанлиқи, деңиз асти қисмиға туруба линийәлириниң қандақ бекитилиши қатарлиқ мәсилиләрму интайин муһим.
русийә, әзәрбәйҗан вә қазақистан деңиз асти қисминиң бөлүнүши мәсилисидә өз-ара пикир бирлики һасил қилишти. бу мәсилидә иран вә түркмәнистан билән пикир бирлики һасил қилиналмиди. москова һөкүмити деңиз йүз қисминиң миллий районларға бөлүнүшини илгири сүрмәктә. русийә һәр дөләтниң 25 мил қуруқлуқ сүйи болуши керәкликини, оттуридики саһәниңму бәш дөләт тәрипидин ортақ ишлитилишини тәклип қилип, бу қисимлардин өтидиған туруба линийәлири үчүн барлиқ дөләтләрниң қошулуши керәкликидә чиң турди.

иран һәм техиму көп деңиз тәвәликигә еришиш һәмдә йеңи тәбиий газ запилириға игә болуш мәқситидә каспий деңизиниң асти қисми вә йүз қисминиң охшаш чоңлуқта бәшкә бөлүнүшини тәләп қилмақта. униң үстигә, әзәрбәйҗан билән түркмәнистан оттурисида кәпәз тәбиий газ райони мәсилисидә ихтилап мәвҗут.
каспий деңизида 48 милйард варил нефит вә 8 тирилйон 2 милйард куп метир тәбиий газ мәвҗут. каспий деңизида нефит вә тәбиий газға охшашла муһим орунда туридиған, һәтта булардин қиммәт болған қара һайвар белиқи чиқидиған мәрсин белиқлириму учрайду. каспий деңизи наһайити чоң бир районниң истиратегийилик әһмийәткә игә қатнаш вә алақә нуқтиси һесаблиниду.
«тәлвә» пәтрәо 18-әсирдә иссиқ деңизға йүзлиниш арзуси билән җәнубқа қарап илгириләп каспий вә әтрапини ишғал қиливалған иди. «тәлвә» пәтрәо у дәврдила каспий деңизиниң әһмийитини обдан чүшәнгәниди. чаррусийә вә совет иттипақи дәврлиридә каспий деңизини руслар билән иранлиқлар бөлүшивалғаниди. икки дөләт оттурисида каспий деңизи һәққидә 1813, 1828, 1921 вә 1940 -йиллири арисида келишимләр түзүлди.
совет иттипақи парчиланғандин кейин каспий деңизиға тутушидиған дөләт сани бәшкә чиққачқа, дөләтләр оттурисида ихтилаплар көрүлди. әзәрбәйҗан билән қазақистанниң 1994-йили каспий деңизидин нефит вә тәбиий газ қезишни тәләп қилғанда русийә қаттиқ қарши чиққаниди. алақидар дөләтләр тәрипидин 1996-йили каспий деңизиниң салаһийити үстидә музакирә өткүзүш үчүн комитет қурулди. комитет һазирғичә 30қетимдәк йиғин чақирди. бирақ комитет мәсилини һәл қилалмиди, буниңға қарита, алақидар дөләтләрниң дөләт башлиқлири бирликтә йиғин чақиришқа башлиди.
.
2002-йили тунҗи алий дәриҗиликләр йиғини өткүзүлди. ашхабадтин кейин рәһбәрләр 2007-йили теһранда, 2010-йили бакуда учрашти. каспийниң келәчикини дөләт башлиқлири қатнашқан алий дәриҗиликләр йиғинлири вастиси билән һәл қилиш йахши пикир болған болуп, нәтиҗидә 4-нөвәтлик алий дәриҗиликләр йиғинида каспий деңизи мәсилисидә көринәрлик дәриҗидә илгириләш көрүлди. шундақла һазирғичә бу бәш дөләт арисида түзүлгән икки тәрәп келишимлириму һәл қилиш мусаписиниң һазирқи басқучқа келишидә муһим рол ойниди.
бу дөләтләргә йеқин җайға җайлашқан сүрийә, ирақ вә украинадики вәқә-һадисиләрму каспий һәмкарлиқиға сәлбий тәсир көрситип кәлмәктә. каспий һәмкарлиқи вәқә-һадисиләрниң бу җайларғичә кеңийишини халимиғанлиқлири үчүн, болғуси келишмәсликләрниң алдини елиш үчүнму чәт дөләтләрниң һәрбий қисимлириниң каспий деңизиға киришигә тосалғу болидиған мәзкур хитабнамиға имза қойушти. һәммигә мәлумки, 2004-йили шималий атлантик әһди тәшкилати нато даирисидә «каспий муһапиз пирограмми» мақулланғаниди. алий дәриҗиликләр йиғинида пикир бирлики һасил қилинған мәзкур мадда түрткисидә каспий деңизидики қораллиниш риқабитиму тохтитилған болиду.
каспий деңизи бойиға җайлашқан дөләтләрниң нопуси 250 милйондин ашиду. бу сәвәблик районниң гиополитикиси наһайити муһим. мәзкур сийасий хитабнамидә қәйт қилинғинидәк каспий деңизиниң келәчики 2015-йилдики алий дәриҗиликләр йиғинида ениқ болиду.