دین و توپلوم (31)

قیمت‌لی اوخویوچولار ...
گونده‌لیک حیاتیمیزا مختلیف شکیل‌لرده تأثیر ائدن دگرلرین باشیندا عنعنه و عادت‌لریمیز گلیر. بو درحال هر توپلومدا بئله‌دیر. بیلیندیگی کیمی عادت، بیر جمعیت‌دکی اخلاق و تربییه ایستاندارد‌لارینی تعیین ائدن تمل قایدا‌لاری میدانا گتیرمکده‌دیر. بونونلا بیرلیکده دیلیمیزدکی ایستیفاده‌سینده، عنعنه، عادت و عنعنه‌نین بیر-بیرین‌دن آییرماق چتین‌دیر. بیز داها اوّل عنعنه و عادت‌لرین گنل حقوق ایستمی ایچین‌دکی اهمیتینه ایشاره ائتمیشدیک. بو گون عنعنه‌نین ایسلام حقوق سیستمی ایچری‌سین‌دکی رولونو اورتایا قویماغا چالیشاجاغیق.
...
ایسلام، اینسان‌لارا نظرده توتدوغو حیات مودلینی اؤیردرکن، اونلارین همیشه ایجرا ائدرک گلدیک‌لری عنعنه و عادت‌لرینی، آلیشقان‌لارینی بؤیوک اؤلچوده محافظه ائتدیگینی گؤرمکدییک. بئله کی، بون‌لاردان بعضی‌لرینی تامامیله قالدیرمیش، بعضی‌لرینی دوزلتمیش، بعضی‌لرینی ایسه سئچدی. مسئلن، ایچکی‌نین عادت حالینا گلدیگی بیر جمعیتده ایچکی‌نین ضررلرینه دقت چکه‌رک قاداغان گؤرولمکده‌دیر. فایز، قومار و قیز اوشاق‌لاری‌نین دیری-دیری باسدیریلماسی کیمی پیس و ضررلی عادت‌لری اورتا‌دان قالدیردیغی بیلینن بیر وضعیت‌دیر. ایسلام‌دان اوّل جمعیتده موجود عادت‌لردن آلیش-وئریش، گیروو، ائولی‌لیک، بوشانما، قیصاص، میراثجی‌لیق و بونا بنزر بیر چوخ حقوقی موضوعلاری اولدوغو کیمی یا دا بعضی قایدا‌لارا داوام ائتمیش‌دیر. حج کیمی ایسلامین عبادت شکلینه باغلی تطبیق‌لرده ده وضعیت عینی‌دیر.
کئچمیشه باخدیغیمیزدا حؤکم قویما و اویقولامالاردا عنعنه‌نین اینکار ائدیله بیلمز یئرینی مذهب‌لرین ایجتیهاد اوصولونون اینکیشافیندا و ایسلام حوقوقچولاری‌نین بو ساحه‌ده سرگیلدیک‌لری مناسیبت‌لرینده ده گؤرمک مومکون‌دور. چونکی موجود عنعنه و عادت مجتهیدین گؤروشونون فورمالاشماسیندا اهمیت‌لی بیر فاکتوردور. اونسوز دا ایجتیهاد ائتمه‌نین شرط‌لرین‌دن بیری ده مجتهیدین اینسان‌لارین اؤرفونو بیلمه‌سی لازیم اولدوغودور. مذهب ایمام‌لاری‌نین و اونلاری تعقیب ائدن ایسلام حوقوقچولاری‌نین جمعیتین منفتینی نظره آلا‌راق وئردیک‌لری حؤکم‌لرده جمعیتین اویقولادیغی عنعنه‌نین تأثیرلی اولدوغو و ایسلاما ترس دوشمدیکجه شریعته اویغون شکیلده حؤکم وئردیک‌لری آیدین اولماقدا‌دیر. نئجه کی مذهب عالیم‌لری زامان و مکان فرقی‌نین مجتهیدین ایجتیهادیندا تأثیرلی اولدوغونو هر زامان بیلمیش‌لر. بو سببله بیر چوخ ایسلام حوقوقچوسو مجتهیدلرین هر زامان اؤز عرفلرینی نظره آلا‌راق حؤکم وئرمه‌لری لازیم وورغولاماقدا‌دیر. مالیکی مذهبی فیقه و تفسیر عالیمی اصلن کارافی بؤلگه‌سین‌دن اولدوغو اوچون "کارافی" دئیه تانینان (احمد بن ایدریس) بو موضوعدا "اگر سنین بؤلگه‌نده اولمایان بیر آدام سنه گلیرسه، اونا اؤز اؤلکه‌نین عنعنه‌سینده گؤره و اؤز کیتاب‌لاریندا تثبیت ائدیلمیش اولان شئی‌لرله حؤکم وئرمه" دئمک صورتیله عنعنه‌نین اهمیتینه وورغو ائتمیش‌دیر.
ایسلام حقوقو متودولوژیسی ساحه‌سین‌دکی اهمیت‌لی شخصیت‌لردن بیری اولان شاتیبی، عنعنه‌نین، مصلحت (فایدا) مضمونوندا اله آلا‌راق، عادت‌لرین نظره آلینماسی‌نین ضروری اولدوغونو بیلدیریر. اونا گؤره الله دینی حؤکم‌لری بلیرلرکن جمعیتین فایداسینی نظره آلمیش‌دیر. شریعت هر کس اوچون عینی اؤلچوده گلدیگینه گؤره، اونون هر کس اوچون نظره آلینماسینی طلب ائدیر. بیر باشقا عالیم ابن قئیییم ایسه، داها اوّلکی حوقوقچولارین دا حؤکم وئررکن عنعنه‌نین نظره آلدیق‌لارینی بیلدیرمیش و بعضی حادثه‌لری دلیل گؤستره‌رک عنعنه‌نین گؤز اؤنونه آلینماسی‌نین واجیب اولدوغونا دقت چکمیش‌دیر. موفتی فتوا وئررکن موطلق زامانین اؤرفونو و عادت‌لرینی نظره آلماسی، عنعنه‌نین دییشمه‌سی وضعیتینده یئنی شریعته اعتبار ائتمه‌سی لازیم اولدوغونو توصیه ائتمیش‌دیر.
قیمت‌لی اوخویوچولار ....
بورادا بونو اونوتماماق لازیم‌دیر کی، ایسلام حقوقو اؤز اساس‌لارینا ضد اولمایان اجتماعی رئال‌لیق‌لارا قارشی چیخمامیش، عکسینه اونلارا حکومت قازاندیرمیش‌دیر. بو سببله عنعنه-عادت حالینا گلمیش توپ‌لو حرکت قایدا‌لاری دینین اساس پرینسیپ‌لرینی پوزان ائتمدیکجه مجبوری‌دیر. بو مضموندا ایسلام عالیم‌لری عنعنه‌نین معتبر دلیل اولا بیلمه‌سی اوچون بعضی شرط‌لر معیینلشدیرمیش‌لر. بون‌لاردان بیری، نظره آلینا‌جاق عنعنه‌نین قوران و یا سنّتین هر هانسی بیر حؤکمونه ترس دوشممه‌سی لازیم‌دیر. ایکینجی‌سی ایسه اعتبار ائدیله‌جک عنعنه‌نین مشهورلوق قازانمیش اولماسی لازیم‌دیر. یعنی کسیلمز اولا‌راق اوزون مدت و مشهور بیر شکیلده ائدیلن گلمکده اولما‌لی‌دیر. اوچونجو شرطی، هر هانسی بیر حقوقی عملیات ائدیلرکن گوج‌ده اولما‌لی‌دیر. باشقا بیر ایفاده ایله، دقته آلینماسی لازیم اولان عنعنه عملیات ائدیلرکن موجود اولان عرفدور اولما‌لی‌دیر. دؤردونجو شرط ایسه، سؤز موضوعسو عنعنه‌نین معین بیر بؤلگه‌یه یا دا اینسان‌لارا عاید اولماق یئرینه، گنل اولماسی لازیم‌دیر.
...
قونویو یئکون‌لاش‌دیرا‌جاق اولساق حضرت پیغمبر دؤورون‌دن گونوموزه قدر اولان زاماندا مدتینده مجتهیدلرین زامان‌لارینا و جمعیت‌لرینه گؤره دییشیک حؤکم‌لر وئرمیش اولدوق‌لارینی سؤیلمک مومکون‌دور. چونکی زامانلا جمعیت‌لرین عنعنه و عادتینه دییشمه‌لرین اولماسی قاچینیلمازدیر. اورتایا چیخان یئنی عنعنه‌لرین اینسان‌لارین یئنی شرط‌لر آلتیندا اؤزلرین‌دن چتین‌لیگی و مشقّته قالدیردیغی آچیق‌دیر. عینی شکیلده شریعته سؤیکنن حؤکم‌لرین ده دییشه موضوعسو معاصیرلشمه مدتینده اورتایا چیخان پروبلم‌لره حل یولو اولا‌راق اینسان‌لارین ماراق‌لاری تامین ائدیلمه‌سی چرچیوه‌سینده یئنی‌دن گوندمه گتیریلمه‌یه باشلانمیش‌دیر. آنجاق بو مدتده ایسلام حوقوقچولاری‌نین همیشه ایستینادلار ائتدیگی فایدا دوشونجه‌سی دینین بعضی اونیورسال قبول ائتیغی دگرلر اوزرینده سارسینتی‌لار یاراتمیش‌دیر. سهو نتیجه‌لر دوغورا بیله‌جگی دوشونجسیله بعضن اونا اعتبار ائدیلمدیگی ده اولموش‌دور. بو باخیم‌دان، سون دؤور ایسلام زیالیلاریندان‌ بعضی‌لری قوران و سنت‌دکی حؤکم‌لرین شریعته سؤیکندیگینی نظره آلا‌راق، جمعیت طرفین‌دن قبول ائدیلمیش اجتماعی قایدا‌لار منظومه‌سی دئدیگی عنعنه‌نین، یوخاری‌داکی ایکی قایناق‌دان سونرا ایکینجی دلیل اولا‌راق قبول ائتمکده‌دیرلر. عینی زاماندا جمعیتین مقبول ائتدیگی و یا رد عنعنه‌نین فایدا یا دا ضرر دا اؤلچوسو اولا‌راق معیینلشدیریر.