آژانس آوراسیا (9)
سئوگیلی اوخورلار!
بو هفته‌کی پروقرامدا دوراغیمیز، خالقا، آوروپا بیرلیگینه یوخسا روسیانین باشینی چئکدیگی گؤمروک بیرلیگینه می داخیل اولماق ایستیرسینیز سوا‌لی‌نین سوروشولدوغو رفراندومون ائدیلدیگی مولدووایا باغلی قاقاووز اؤزارک بؤلگه‌سی اولا‌جاق.
رفراندومون ائدیلمه‌سی‌نین آردین‌دان ۳ هفته گئچدی.
بیز ده بو هفته پروقرامیمیزدا، هم رفراندومون نتیجه‌لرینی دگرلندیرجییک هم ده "قاقاوز تورک‌لری، موستقیل‌لییه می حاضیرلانیر؟" سوا‌لی‌نین جاوابینی آرایاجاییق.
یاخین زاماندا، باغیمسیز بیر قاقاووز دؤولتی‌نین می قورولماسی سؤز قونوسو؟
دنیز برکتای:
- مولدووادا یاشایان و بؤیوک اکثریتی خریستیانلیغین اورتودوکس مذهبینه منسوب اولان قاقاووز تورک‌لری موستقیل‌لیک رفراندومو تشکیل ائتدی. قاتیلیمین یوکسک اولدوغو رفراندومدا، قاتیلیمچی‌لارین یوزده ۹۸ی، اولوملو اوی قوللاندی. یاخشی، بو رفراندوم ، نه آنلاما گلیر؟ یاخین زاماندا، باغیمسیز بیر قاقاووز دؤولتی‌نین می قورولماسی سؤز قونوسو؟
بو سوالا جاواب وئرمه‌دن اؤنجه، مولدووایا و قاقاووز تورک‌لرینه بیر آز یاخیندان باخاق.
قارا دنیزین قوزئیینده، رومانیایلا اوکراینا آراسیندا یئر آلان مولدووا، ۳،٥ میلیونلوق جمعیته صاحب. بو اؤلکه، آوروپادا آدام باشینا دوشن گلیرین ان آشاغی اولدوغو اؤلکه‌لر آراسیندا یئر آلیر. مولدووانین بیر باشقا اؤزللیگیی ده، آوروپادا سیاسی بحران‌لارین ان سیخ یاشاندیغی اؤلکه‌لردن بیری اولماسی. بورادا، بیر طرفده روسیا طرفداری چیزگینی ساوونان مولدووا کمونیست پارتیسی‌نین، اؤته طرفده ایسه، باتی طرفداری پارتیلرین باشینی چئکدیگی ایکی آیری کسیم آراسیندا سرت بیر مباریزه داوام ائدیر.
مولدووادا بو ایکی کسیم آراسیندا اوزلاشما اولمادیغی اوچون و بو ایکی کسیمین گوج‌لری آشاغی یوخاری بیر بیرینه برابر اولدوغو اوچون، مولدووا، اوچ ایل بویونجا پرزیدنتینی سئچه‌ممه‌میشدی .
مولدوواداکی سیاسی گرگین‌لیگی آرتیران بیر باشقا سبب، اؤلکه‌نین آوروپا بیرلیگی ایله روسیا آراسیندا گوج مباریزه‌سینه صحنه اولماسی . مولدووا مطبوعاتیندا، داوام‌لی اولا‌راق، حکومت قورما ایشلری سیراسیندا آوروپا بیرلیگین‌دن و روسیا‌دان دؤولت آدام‌لاری‌نین و سیاستچی‌لرین گله‌رک مولدووادا حکومت قورما پروسسینی ائتکیلی شکیلده دنتله‌دیکلرینه باغلی خبرلر یئر آلیردی. هر ایکی طرفین ده، اؤز چیزگیسینه یاخین بیر حکومت گؤرمک ایستدیگینی سؤیله‌یه‌بیله‌ریک.
مولدووا عینی زاماندا، آوروپادا ائتنیک پروبلئم‌لرین ده ان سیخ یاشاندیغی اؤلکه‌لردن بیری. مولدووا‌لی‌لارین بؤیوک اکثریتی، یعنی مولداوان آدلی ائتنیک قروپ، رومانیا‌لی‌لارلا، یعنی رومنلرله قوهوم. روس‌لار ۱۸۱۲.جی ایلده بو گونکو مولدووا تورپاق‌لارینی اله گئچیرینجه، مولدووا‌لی‌لار و رومنلر، سرحدین ایکی آیری طرفینده قالمیش . اؤته طرف‌دن، اؤلکه‌نین دوغوسوندا سلاویان منشأ‌لی اهالی، یعنی روس و اوکراینا‌لی‌لار؛ گونئیده ایسه قاقاوز تورک‌لری قالابالیق اولا‌راق یاشاییر.
۱۹۹۱.جی ایلده سووئت‌لر بیرلیگی‌نین داغیلا‌راق مولدووانین موستقیل اولماسین‌دان سونرا، هم رومانیادا هم ده مولدووادا بو ایکی اؤلکه‌نین بیرلشمه‌سینی ساوونان آخین‌لار گوجلندی. بو آخینین گوجلنمه‌سی، اؤلکه‌دکی سلاویان‌لار و قاقاوزلاری چوخ قایقیلاندیردی. ۱۹۹۲.جی ایلده، دوغودا یاشایان سلاویان کؤکنلی اهالی، دینیئستر چایی‌نین دوغوسوندا کنترولو اله گئچیره‌رک ترانس دینیئستر جمهوریتینی اعلان ائتدی. مولدووا گوونلیک گوج‌لری‌نین و دؤولت یئتکی‌لی‌لری‌نین گیره‌بیلمدیک‌لری بو بؤلگه، گئچمیش سووئت‌لر بیرلیگی جغرافیاسیندا، آبخازیا، گونئی اوسئتیا و داغ‌لیق قاراباغین یانیندا، دؤردونجو آیریلیقچی بؤلگه اولما اؤزللیگینی داشیییر.
اؤلکه‌نین گونئی بؤلگه‌لرینده یاشایان قاقاوزلار دا، یئنه ۱۹۹۰.جی ایللرین باش‌لاریندا، مولدووانین باشکندی کیشینووده گوج‌لنن رومانیا طرفداری آخین‌لاردان نگرانلیق دویاراق، مولدووا یؤنه‌دیمییله چاتیشدی‌لار. تورکیه‌نین آرایا گیرمه‌سی اوزرینه، ۱۹۹٤ده بورادا، مولدووا جمهوریتی ترکیبینده، قاقاوز یئری اؤزارک بؤلگه‌سی قورولدو.
قاقاوزلارین بو بؤلگه‌یه نئجه واردیق‌لاری قونوسوندا، ایکی فرق‌لی روایت وار. بیرینجی‌سینه گؤره، قاقاوز تورک‌لری اورتا آسیا‌دان قارا دنیزین قورئیین‌دن گله‌رک بالکان‌لارا یئرلشن اوغوز تورک‌لری‌نین نوه‌لری. بونا گؤره، قاقاوز سؤزو، 'گؤی اوغوز'دان گلیر. باشقا روایته گؤره ایسه قاقاوزلارین آد آتاسی، آنادولو سلجوق‌لو حؤکمداری ایکینجی عزالدین کیکاووس. بونا گؤره موغول‌لار آنادولویا آخین ائدیب آنادولو سلجوق‌لو دؤولتینی ییخارکن، سلطان ایکینجی عزالدین کیکاووس، یانینا آلدیغی قالابالیق بیر اوغوز کوتله‌سیله بیرلیکده بیزانسا سیغینمیش و بو یانین‌داکی قالابالیق توپلولوق ایرلیله‌ین عصیرلرده وارلیغینی قوروماغی آسیمیله اولماماغی، اورا‌داکی باشقا ائتنیک قروپ‌لار آراسیندا قاریشیب ائریمه‌مه‌یی باجارمیش و وارلیغینی بو گونه قدر داوام ائتدیرمیش.
بو ایکی ادعا‌دان هانسی‌نین دوغرو اولدوغو دارتیشیلسا دا کسین اولان، قاقاوزلارین بیر اوغوز بویو اولدوغو . دانیشدیق‌لاری دیل، تورکیه تورکجه‌سینه چوخ یاخین .
رومانیایلا بیرلشمه احتیمالین‌دان و روم میللیتچی‌لیگینه قایغی دویورلار. سون زامان‌لاردا رومانیادا مولدووایلا بیرلشمه یولوندا رسمی یئتکی‌لی‌لرین آرخا آرخایا وئردیک‌لری آچیقلامالار، بو سببله، قاقاوزلارین تپکیسینه سبب اولدو.
قاقاوزلارین بؤیوک قیسیمی آیریجا، مولدووانین آوروپا بیرلیگینه انتگره اولماسینا قارشی چیخیر و بونون یئرینه، روسیانین باشینی چئکدیگی گؤمروک بیرلیگینه قاتیلیمی ساوونور.
مولدووانین گئریده بوراخدیغیمیز نوامبر آییندا، لیتوانی‌نین باشکندی ویلنیوس‌دا تشکیل ائدیلن آوروپا بیرلیگی دوغو اورتاق‌لیغی ذیروه‌سینده آوروپا بیرلیگی ایله اورتاق‌لیق آنلاشماسی امضالانماسی قراری آلدی. بو گلیشمه قاقاوز اؤزارک بؤلگه‌سی یؤنه‌دیمینی حرکته گئچیردی و نتیجه‌ده رفراندوم تشکیل ائدیلمه‌سینه قرار وئریلدی. رفراندومدا اوچ سورو سوروشولدو :
۱- گؤمروک بیرلیگینه قاتیلیمی ساوونورسونوز مو؟
یعنی بورادا نظرده توتولان روسیا ایله گؤمروک بیرلیگینی ساوونور موسونوزدو .
۲- آوروپا بیرلیگینه اینتگراسیونو دستکله‌ییرسینیز می؟
۳- مولدووانین باغیمسیز‌لیغینی ایتیرمه‌سی حالیندا، قاقاوز اؤزارک بؤلگه‌سی‌نین خاریجی سیاستده اؤز طالعینی تعیین ائده بیلمه‌سینی ایسته‌ییرسینیز می؟
بو سون سورو، یعنی قاقاوز یئری‌نین باغیمسیز‌لیغینی اعلان ائده‌بیلمه حاقی سوروسو، اؤزللیکله مولدووانین رومانیا ایله بیرلشمه احتیمالینا قارشی تشکیل ائدیلمیشدی و قاقاوزلارا، مولدووانین رومانیا ایله بیرلشمه‌سی حالیندا مولدووا‌دان آیریلماغی ایسته‌ییب ایستمه‌یه‌جک‌لری سورولوردو. رفراندومدا، آوروپا بیرلیگینه قاتیلمایا سئچیجی‌لرین یالنیز یوزده اوچو اولور دئیرکن، روسیا ایله گؤمروک بیرلیگینه قاتیلیم و باغیمسیزلیق حاقینین الده ائدیلمه‌سینه اولور دئین‌لرین نیسبتی یوزده ۹۸ی گئچدی.
مولدووا یوکسک محکمه‌سی، داها ان باش‌دان بو رفراندومو یاسادیشی اعلان ائتمیشدی. مولدووا پرزیدنتی و باشباخانی دا وئردیک‌لری آچیقلامالاردا، بو رفراندومو تانیمایاجاق‌لارینی سؤیله‌دی‌لر.
یاخشی، بو رفراندوم قاقاوزلار موستقیل‌لیک ایستدیگی آنلامینا می گلیر؟ بو قونودا عمومی اولا‌راق بونو سؤیله‌یه‌بیلریک: قاقاوز تورک‌لری آراسیندا هله‌لیک ایلیملی قاناد حاکم. بو کسیم، مولدووا‌دان باغیمسیزلیق ایستمک یئرینه مولدووانین رومانیایلا بیرلشمه‌سینی انگللمه‌یه چالیشیر. یعنی بو کسیمه گؤره رفراندوم موستقیل‌لیک اعلانی یئرینه، یالنیز مولدووا یؤنه‌دیمینه بیر اویاری اؤزللیگی داشیییر.
بؤلگه‌ده سیاسی گرگینلیگین آرتماسی دوروموندا، باغیمسیز‌لیغی ساوونانلار آرتار می، بونو اؤنوموزدکی آیلاردا گؤره‌جییک.
