دین و توپلوم (1)
دین، مدنی دونیامیزی میدانا گتیرن اساس تشکیلات‌لاردان بیری‌دیر. اینسانلیغین باشیندان بری واردیر. اینسان‌لیق تاریخینده نه قدر گئری‌لیگه گئدیلسه گئدیلسن، دینی اینانج‌لاردان محروم بیر جمعیته راست گلینمیر. تاریخی دؤورلرده اولدوغو قدر تاریخ اوّلینده ده اینسان اوغلونون بعضی اینانج‌لارا صاحب اولاراق یاشادیغی، ائدیلن علمی آراشدیرما‌لاردان آیدین اولماقدا‌دیر. بوتون بون‌لاردان، جمعیتی آیاقدا توتان اساس‌لارین باشدا گلن‌لرین‌دن بیری‌نین دین اولدوغو آچیقجا اورتایا چیخماقدا‌دیر. دیگر طرفدن فلسفه، حقوق، اخلاق کیمی بیر قیسیم اینسانی علم‌لرین قایناغی‌نین دین اولدوغو قبول ائدیلمکده‌دیر. بو باره‌ده ویکتور کوزین "هر شئی دین اطرافیندا، هر شئی دین اوچون و هر شئی دینله شکیل قازاندی" دئمک صورتیله دینین جمعیت‌دکی اهمیتینه ایشاره ائتمکده‌دیر. بو سببله دئیه بیلریک کی، دین تشکیلاتین دونن اولدوغو قدر بو گون ده اهمیتینی قوروماقدا‌دیر.
دین، فقط فیزیکی دئییل، عشق کؤکنلی بیر پدیده‌دیر. جمعیتی آراشدیرماق و جمعیت حاقیندا معلومات الده ائتمک ایسته‌ین‌لر، دیگر تشکیلات‌لارین یانیندا دینی ده آراشدیرماق وضعیتینده‌دیرلر. بو سببله فرق‌لی بوجاق‌لاردان اله آلینا بیلن دین فاکتی‌نین اوّلجه مقبول بیر تعریفینی ائتمک لازیمدیر. بیزیم عربجه‌دن آلا‌راق ایستیفاده دین سؤزونون کؤکنی ایله ایلگیلی، مختلیف گؤروش‌لر ایره‌لی سورولموش‌دور. بو چرچئوه‌ده دین سؤزونون آرام-عبرانی دیلیندن، اسکی ایران‌دان یا دا اؤز عربجه‌دن آلیندیغی ایله ایلگیلی گؤروش‌لر مشهوردور. آنجاق بو مذاکیره‌لر بویونجا سؤزون کؤکنی حاقیندا قطعی بیر نتیجه الده ائدیله بیلممکده‌دیر.
.................
دین آنلاییشی، لغت و ترمینولوژی معناسی اعتباریله شرق و غربده، دییشیک فن‌لر آز چوخ فرق‌لی معنالاردا ایستیفاده ائدیلمکده‌دیر. یونانجا و لاتین دیلینده، دین قارشیلیغیندا ایستیفاده ائدیلن سؤزون؛ قورخو ایله قاریشیق حؤرمت معناسینا گلدیگی گؤرولمکده‌دیر. ایران‌لی‌لارین عزرا و استر کیمی اسکی کیتاب‌لاریندا حؤکم، امر و قانون معناسیندا ایستیفاده ائدیلدیگی بیلینمکده‌دیر. هیندویزمین مقدس دیلی اولان سانسکریتجه‌ده دین آنلاییشی‌نین یئرینه ایستیفاده ائدیلن سؤزون حقیقت، قانون، یول، وظیفه، نیطام، دوغرولوق و فضیلت کیمی معنا‌لارا گلدیگی ذکر ائدیلمکده‌دیر.
مختلیف اسکی مدنیت‌لرده یوخاری‌داکی کیمی معنالاردا ایستیفاده ائدیلن دین سؤزونون تورکجه‌دکی ایستیفاده‌سی عربجه اصلینه اساس‌لانیر. آنجاق دین سؤزو بو گون ایستیفاده ائتدیگیمیز فورماسییلا عربجه‌ده، باغیملی اعتباری ایله بیر چوخ معنانی ایفاده ائدیر. اؤز قورولوشو ایچریسینده ضد معنا‌لاری دا ساخلاماسی سببیله دین آنلاییشی‌نین معنا قاپسامی داها دا گئنیش بیر ساحه‌نی ماراقلاندیرماقدا‌دیر.
عرب دیل عالیم‌لریندن جوهری، دینین "عادت، وضعیت؛ جزا، موکافات؛ اطاعت" شکلینده باشلیجا اوچ معناسینی وئرر و ترمین اولاراق دینین بو سون آنلامدان گلدیگینی بیلدیریر. راغیب الاصفهانی، دین سؤزونون یالنیز اطاعت و قارشیلیق معنالارینی قید ائتمیشدیر. بؤیوک عرب لغت لیسان العرب‌لرین مؤلفی ابن منزور بونلارا "حساب" و "ایسلامی دا علاوه ائتمیشدیر. زبیدی، آیه و حدیث‌لر یانیندا عرب شعرین‌دن آلدیغی مختلف نومونه‌لره اساس‌لانا‌راق دین سؤزونون ایگیرمی اوزرینده معناسینی و ترمین اولاراق دا ایکی آیری معناسینی ذکر ائدر. مترجیم آسیم افندی ایسه دینین اوتوزو آشان معناسین‌دان دانیشمیش‌دیر. بون‌لاردان دینین ترمینولوژی معناسینی یاخیندان ایلگیلندیرنلر بون‌لاردیر: جزا و قارشیلیق، ایسلام، عنعنه و عادت، اطاعت و بویون اگمه، حساب، حاکمیت و غالیبیت، سلطنت و مولکیت، حؤکم و فرمان، مقبول عبادت، میللت، شریعت.
شهریستانی دینین اوّلجه اطاعت و بویون اگمه، بعضن ده جزا و حساب آنلامینا گلدیگینی بیلدیریر و یالنیز ایلاهی وحی‌دن قایناق‌لانان‌لار دین اولاراق نیّت‌لندیریر. جورجانی ایسه دین ایله میللتین عینی اولدوغونو بیلدیریر. نئجه کی میللت کلمه‌سی قوراندا کئچدیگی اون بئش یئرده دین معناسیندا ایستیفاده ائدیلمیشدیر. بکیللانی دینین جزا، حؤکم، اطاعت، بویون اگمه کیمی معنا‌لاری آراسیندا مذهب و میللت معناسی‌نین دا اولدوغونو ایفاده ائتمیشدیر. میللت و مذهب، بیر دینی بیرلیگین معین بیر اینانجا صداقت گؤسترمه‌سینه، امرلرینه اطاعت ائتمه‌سینی و تطبیق‌لرینی یئرینه یئتیرمه‌سینی دلالت ائتمه‌سی نقطه‌سینده دین معناسینی وئرمکده‌دیر. قوراندا، آلهی قاتیندا دین ایسلامدیر "دئییلمه‌سی اونون حاق دین اولماسینی ایفاده ائتمک اوچوندور.
....................
دین سؤزونون یوخاریدا قید ائتدیگیمیز لغت معنا‌لاری‌نین ایستیفاده ائدیله‌بیله‌جک ایسلام ادبیاتیندا مشهور اولان ایستیفاده‌سیندن بحث ائتمکده فایدا واردیر. بورادا ساغلام بیر تثبیت ائده بیلمک اوچون یوخاریدا دا قیسمن اشاره ائتدیگیمیز کیمی ایسلام دینین ان تمل قایناغی اولان قورانا مراجعت ائتمک لازیمدیر. قوران کریمده دین سؤزو دوخسان ایکی یئرده کئچمکده‌دیر؛ آیریجا اوچ آیه‌ده ده دگیشیک شکیللرده یئر آلمیشدیر. بو آیه‌لرده دینین باشلیجا بو معنالاردا ایستیفاده ائدیلدغی گؤرولر: اطاعت، ایداره-یؤنتیلم، حؤکم، تاپینما، توحید، ایسلام، شریعت، شرعی جزا‌لار، عادت، قارشیلیق، حساب و میللت.
قوراندا دین سؤزونون کئچدیگی سوره‌لرین نزول سیرا‌لارینی نظره آلا‌راق بو ترمین لینگویستیک ایستیقامت‌دن گلیشمه‌سینی آراشدیران‌لار اولموشدور. بون‌لاردان بعضی‌لرینه گؤره دین سؤزنون کئچدیگی آیه‌لرین تخمینن یاریسی ایسلامین مکه دؤورونده، دیگر یاریسی مدینه دؤورونده ائنمیش آیه‌لرده تکرار ائتمکده‌دیر. مکه دؤورونون ایلک زامان‌لاریندا ائنن آیه‌لرده دین تریمی"گون" سؤزو ایله بیرلیکده بیر ترکیب ایچینده گلمیشدیر. معناسی ایسه دین گونو، حساب گونو، جزا-موکافات گونو شکلینده. دین گونو تعبیری داها سونرا ائنن آیه‌لرده تکرار ائدیلمیر. بو ترکیب، ایلک دؤورده ائنن آیه‌لری‌نین عمومی مزمونونا اویغون اولاراق اینسانین ایمان و عملینه گؤره حسابا چکیله‌جگی آخیرت گونونو ایفاده ائدر. مکه دئورینین ایکینجی یاریسیندا ائنن دینله ایلگیلی آیه‌لر آراشدیریلدیغیندا بو آیه‌لرده آرتیق ایلک دؤورلرده وورغولانان سورولولوق و حساب‌دان، توحید و تسلیمیته کئچیلدیگی گؤرولر. بونا گؤره اینسان سا ده‌جه الله‌ا عبادت ائده‌جک، اونا شریک قوشمایاجاقدیر. دین الله طرفین‌دن قونولان و اینسان‌لاری اونا چاتدیران یولدور.
مدینه دؤورونده، مکه دؤورونده اساس اولان توحیددن اومته، اؤزونو الله‌ا تسلیم ائدنلر جماعتینه کئچیلمیش‌دیر. آنجاق توحید پاگانیست جمعیت ایله اولان دیالوق‌لاردا تامامیله بیر کنارا بوراخیلمامیش، بو دفعه حاق دین تعبیریله تحریف ائدیلمیش باطیل دین‌لره قارشی بو یئنی دینین محکم اساس‌لاری ایفاده ائدیلمیشدیر. بو دؤورون چوخ دینلی قورولوشو ایچینده، الله قاتین‌داکی حقیقی دینین شوبهه‌سیز ایسلام اولدوغو وورغولانمیشدیر.
بؤیله‌جه مکه دؤورونده دین آنلاییشی، تاریخین آخیشینا و طبیعتین گئدیشینه ایستیقامت وئرن، زامانا و عالمه حؤکم ائدن، دینی اورتایا قویان، حاق-حساب گونونو الینده توتان الله‌ین نفوذو شکلینده اؤزتلنه‌بیله‌جک بیر مزمون قازانارکن، مدینه دؤورونده بو مزمون گئنیشلدیلرک آدامین الله‌ا باغلی بیر حیات داوام ائتدیرمه‌سی، مسلمان بیرلیگینه قارشی وظیفه‌لرینی یئرینه یئتیرمه‌سی؛ الله‌ین موطلق قناعت و حاکمیته صاحب اولماسی کیمی عنصورلار دا دینین مزمونونا قاتیلمیشدیر.
قوران وحی‌نین مکه و مدینه اولماق عذره ایکی دؤنمینی دین سؤزو، یالنیز مسلمان‌لارین دئییل، باشقا‌لاری‌نین اینانج‌لارینی دا ایفاده ائتمک عذره ایستیفاده ائدیلمیشدیر. مسلن مکه دؤورونده پاگانیست دوشونجه‌یه قارشی، "سیزین دینینیز سیزه، منیم دینیم منه" دئیرکن؛ مدینه دؤورونده ایسه بوتون اینسان طایفاسینی مخاطب آلا‌راق، "بوتون دین‌لره اوستون قیلماق عذره پیغمبرینی دوزگونلوک رهبری اولان قوران و حاق دین ایله گؤندرن اودور "دئمیشدیر. بو باخیمدان ایسلام ادبیاتیندا ایسلام سؤزو ایله دین سؤزو سانکی عینی / برابر ایکی کلمه کیمی درک ائدیلمیش و بوتون پیغمبرلرین گتیردیگی دینین ایسلام اولدوغو ایفاده ائدیلمیشدیر.
...............
یوخاری‌داکی معلومات‌لار ایشیغیندا دین آنلاییشی‌نین ایسلامی منبع‌لردکی معنالارینی بو شکیلده قروپلاشدیریلدیرماق مومکون‌دور:
1-قارشیلیق، موکافات حؤکم و حساب کیمی معنا‌لاری ایفاده ائدیر. فاتیحه سوره سی‌نین 4. آیه‌سی ایله نور سوره‌سی‌نین 25. آیه‌سی بو معنا‌لارا ایشاره ائتمکده‌دیر.
2 -اوستون گلمه، حاکمیت، ضعیف سالما، زورلاما کیمی معنا‌لاری ایفاده ائدیر. نخل سوره‌سی‌نین 52. آیه‌سینده کئچن "دین دایم اونوندور" ایفاده‌سین‌دکی دین سؤزو بو معنادا ایستیفاده ائدیلمیشدیر.
3 - اطاعت، تسلیمیت، خیدمت، عبادت کیمی معنا‌لاری ایفاده ائدیر. بقره سوره‌سی‌نین 132. آیه‌سینده یئر آلان "الله سیزین اوچون دین سئچدی" ایفاده‌سی دین آنلاییشی‌نین بو معناسینی نومونه تشکیل ائدیر.
4 - عادت، یول، قانون، شریعت، میللت، مذهب. "منیم مذهب و مشربیم بودور" ایفاده‌سینده کئچن دین سؤزو بو قروپا نومونه اولاراق وئریله بیلر. "الله‌ین ائلچیسی قومونو دینی اوزرینده ایدی" ایفاده‌سین‌دکی دین سؤزو عادت معناسیندا ایستیفاده ائدیلمیشدیر کی، بو خوصوص اونون حضرت ایبراهیمدن قالما بعضی عادت‌لره اویغون گلدیگینی گؤسترر.
قونویو یئکونلاش‌دیرماق لازیم اولسا دین، تاریخین ان قدیم دؤورلرین‌دن اعتباراً وار اولا گلمیش و بون‌دان سونرا وار اولا‌جاق بیر اجتماعی فاکتدیر. تأثیرلری هر جمعیتده مختلیف شکیللرده تظاهر ائدیر. دین سؤزونه قورامسال باخیمدان باخدیغیمیزدا حیاتیمیزین گؤرونن و گؤرونمه‌ین بوتون اؤلچولرینی احاطه ائتدیگی گؤروله‌جک. دین سؤزو، فرق‌لی مدنیت‌لرده، فارقلی آنلاییش‌لارلا ایفاده ائدیلمکله بیرلیکده، ایشاره ائتدیک‌لری معنا باخیمین‌دان بیر-بیرین‌دن فرق‌لی دئییل.
هر ایستیقامتیله ایسلام دینی‌نین اساس قایناغی اولان قوراندا دین سؤزو یوخاری‌داکی دؤرد معنا قروپون‌دان بیرینی و یا بیر نئچه‌سینی ایفاده ائتدیگی کیمی بعضن بو قروپ‌لارداکی معنا‌لارین هامیسینی احاطه ائدن بیر نظمی ده ایفاده ائدیر. دیگر طرفدن قوراندا دین سؤزو هم تانریساللیق هم ده دین آدینا ائدیلن مراسیم‌لر ایفاده ائتمکده‌دیر. بونا گؤره دین، اوجا یارادیجی اولان الله‌ا نیسبتله، حاکم اولما، اطاعت آلتینا آلما، حسابا چکمه، جزا موکافات؛ یارادیلمیش اولان‌لارا نیسبتله بویون اگمه، عاجیزلیگ آنلاما، تسلیم اولما، عبادت ائتمه شکلینده ایفاده ائدیله بیلر. نهایت دین، بو ایکی طرف آراسین‌داکی موناسیبتی تشکیل ائدن قانون، دوزن و یولدور.
