Törkistanda Törkiyä häm Qıtay êşçänlege

“Törkistanda cämäğät diplomatiyası êşçänlegen çağıştıru: Törkiyä häm Qıtay”

Cämäğät diplomatiyası Törkistan töbägendä möhim tışqı säyäsät çarası wazğiyätendä. Bügenge tapşıruıbızda Törkiyä belän Qıtaynıñ Törkistandağı cämäğät diplomatiyası êşçänlegen çağıştırıp qarap uzarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez. 

        “Qıtay Törkistannı tarixi yoğıntı mäydannarınnan berse bularaq kürä. İqtisadı belän bergä ênergiya ixtıyacı da tiz räweştä artqan Qıtay öçen Törkistan ber ük waqıtta (ilneñ könbatışında urnaşqan Könçığış Törkistan belän dä çiktäş buluı arqasında) iminlek säyäsäte cähätennän dä möhim. Şanxay xezmättäşlek oyışması qısalarında Qıtay belän Rusiyäneñ urtaq Törkistan säyäsäte bar kebek kürenä. Läkin ike il arasında citdi iqtisadi xakimiyät köräşe bar.

        Törkiyäneñ töbäkkä qarata ğomum säyäsäte töbäk illäreneñ bäysez, säyäsi häm iqtisadi totrıqlılıqqa iyä, üz aralarında häm kürşeläre belän xezmättäşlek êçendä, xalıqara cämäğätçelek belän bötenläşkän häm demokratik qimmätlärne üzläştergän däwlätlär bularaq barlıqların däwam itterülären yaqlıy. Törkiyä şuşı säyäsäte belän töbäk illäreneñ möhim urtağına, partnyorına äylände.

        Törkiyäneñ töbäkkä qarata cämäğät diplomatiyası êşçänlege kübesençä mädäniyät, mäğarif, media häm qalqınu, üseş ölkäsendä tormışqa aşırıla. Bu cähättän yasalğan berençe adımnardan berse – 1993nçe yılda Xalıqara törki mädäniyät oyışması “TÜRKSOY”nıñ tözelüe. Törkiyä, Azärbaycan, Qazaqstan, Qırğızstan, Üzbäkstan häm Törekmänstan belän bergä Tön'yaq Kipr Törek Cömhüriyäte, Rusiyä Federaśiyasına bäyle 6 üzidaräle cömhüriyät häm Moldovağa bäyle Ğagauz üzidaräle cömhüriyäte dä küzätüçe il sıyfatı belän “TÜRKSOY”ğa äğza.

       Qıtay töbäktä yomşaq köçen salırğa tırışa. Qıtaynıñ Törkistandağı mänfäğätlären saqlaw öçen alıp barğan säyäsi qoralları isä - Şanxay xezmättäşlek oyışması, xärbi künegülär, terrorçılıq belän urtaq köräş, çik buyı töbägendä säwdä mäydannarı, Urta Aziyä irekle säwdä töbäge häm Yaña Yefäk yulı proyektı. Qıtaylar salğan tabiği gaz ütkärgeçläre Törkistannıñ regional’ integraśiyasına bulışlıq itsä, biredäge däwlätlärneñ xakimiyätenä turıdan-turı yanaw täşkil itmäde.

       Qazaqstan häm Törekmänstan Qıtaynıñ neft’ häm tabiği gaz ütkärgeçläre yärdämendä Mäskäwgä bulğan bäyleleklären azayttı. 2020nçe yılda Qıtaynıñ Törkistan töbägennän çıqqan neft’ häm tabiği gaznıñ iñ zur möştärisenä, kliyentına äylänüe kötelä. Qırğızstanda Qıtay finanslawı belän salınğan neft’ êşkärtü qorılmasınıñ da Rusiyäneñ yağulıq täq’dim itüendäge monopoliyasın cimerüe kötelä.

        Cämäğät diplomatiyası añ-fikerenä propaganda üzäkle bularaq qarawçı Qıtaynıñ bu ölkädäge aldınğı oyışmaları - Däwlät şurası informaśiya ofisı häm “HANBAN” (Xalıqara qıtay tele şurası). “HANBAN” – Konfuśiya institutlarınıñ da töp üzäge bularaq êşçänlek alıp bara. Urnaşqan cirlärdä qıtayça belem birü häm qıtay mädäniyäteneñ tanıtıluına qağılışlı êşçänlek alıp barğan bu üzäklär ber ük waqıtta, stipendiya birep, Qıtayğa uquçı yäş’lärne cälep itüne dä maqsat itä. Uquçı yäş’lär belän almaşu programmaları häm törle stipendiyalar belän 75%ı çığışı belän Aziyädän buluı belän bergä ber yılda 150 meñnän kübräk uquçı yäş’neñ Qıtayğa belem alırğa kilü täêmin itelä. “Foreign Affairs University”neñ tözelüe belän dä çit il diplomatları öçen öç aylıq mäğarif programması başlatıldı. Bu räweşle kiläçäktä säyäsät bilgeläwçelärneñ küzlegendä uñay Qıtay imidjınıñ buldırıluı maqsat itelä.

        Töbäk belän mönäsäbätlärendä mäğarif êşçänlegenä xosusıy ähämiyät birüçe Törkiyä 1992nçe yıldan bügengä çaqlı törki cömhüriyätlärdän meñnärçä studentnı qunaq itte. Ayıruça törekçäneñ taraluı, cäyelüe ölkäsendä başqarğan xezmätläre belän Törkiyäneñ möhim cämäğät diplomatiyası qorallarınnan bersenä äylängän Yunıs Ämrä institutı Astana häm Baqı üzäkläre aşa töbäktä êşçänlek alıp bara. Törkiyä Milli mäğarif ministrlığına bäyle bularaq töbäktä törle uqu yortları bar. Monnan tış Qırğızstan-Törkiyä Manas universitetı 1997nçe yıldan birle Bişkäktä êşçänlek kürsätä. Törki dönyanıñ berençe urtaq däwlät universitetı bulğan Äxmät Yäsävi universitetı uqu-uqıtu häm tikşerenü êşçänlegen Qazaqstanda urnaşqan şähärçegendä alıp bara.

        Könçığış Törkistanda uyğırlarnı basım astında totqan Qıtay, bu töbäktä yäşäwçe qazaq häm qırğız azçılıqlarına östenlek, ayırım xoquqlar tanıp, êtnik ayırımçılıqnı kübäytep cibärü awışlığında. Törle stipendiya programmaları belän Qıtayğa çaqırılğan Törkistan uquçı yäş’läre kübesençä Könçığış Törkistandağı yuğarı uqu yortlarına urnaştırıla. Qıtay şuşı säyäsäte belän töbäkneñ uyğır üzençälegen minimumğa citkerü häm Törkistan belän iqtisadi integraśiyanı täêmin itep, Yefäk yulı proyektına asqorma äzerläw maqsatında. Ayıruça Şincañ uyğır üzidaräle töbäge propaganda ofisı tarafınnan qorılğan häm Qıtaynıñ töbäk belän bäyle propagandasın yasawçı “Täñre tawı/Tiyanşannet” isemle web säxifäse törekçä, urısça häm uyğırça yazmalar belän urtaqlaşa.

        Törki xezmättäşlek häm qalqınu-üseş agentlığı “TİKA”nıñ Qazaqstanda, Qırğızstanda, Üzbäkstanda, Törekmänstanda başqarğan kiñ qırlı mäğarif, sälamätlek saqlaw, turizm, urman xucalığı, igençelek häm terlekçelek proyektları bar. 2009nçı yılnıñ 21nçe mart könennän birle tapşıruların alıp baruçı häm törki dönyanıñ urtaq tawışı bulunı maqsat itkän “TRT Awaz” telekanalı – Törkiyäneñ töbäkkä qarata iñ möhim kapital salularınnan berse bulıp tora. “TRT” xalıqara radiotapşırular departamentınıñ törle törki tellärdä-şiwälärdä (azärbaycança, qazaqça, qırğızça, törekmänçä, üzbäkçä, tatarça, uyğırça) alıp barğan radio häm internet yazmaları şulay uq bu ölkädä möhim cämäğät diplomatiyası çarası.

        Qırğızstanda 15, Qazaqstanda 4, Üzbäkstanda 2 häm Tacikstanda 1 Konfuśiya üzägen açqan Qıtay ayıruça Qıtay xalıqara radiosınıñ cirle tellärdä alıp barğan tapşıruları belän dä töbäkkä yoğıntı yasaw maqsatında.

         Amerika Quşma Ştatları, Qıtay Xalıq Cömhüriyäte häm Törkiyä Cömhüriyäte täcribälären qarap çıqqan çaqta Amerika Quşma Ştatlarınıñ däwlät aqılı tarafınnan yünäleş birelgän ictimaği oyışmalar belän, Qıtaynıñ isä turıdan-turı däwlät çaraları belän töbäktä cämäğät diplomatiyası êşçänlegen alıp baruın küräbez. Törkiyä isä, üz tarixi yoladan köç-küät alıp, şuşı ike täcribä arasında üzenä xas original’ model’ buldıru tırışlığında.”