Zäki Wälidi

Bügenge yazmada böten dönyağa tanılğan, ğomeren törki dön’yağa bağışlağan tarixçı, tyurkolog, könçığış belgeçe häm säyäsätçe Äxmätzäki Wälidi (törekçä Ahmäd Zäki Välidi Togan) turında süz alıp barabız.

Tikşerenüçelär tarafınnan ênśiklopedik ğalim bulıp sanalğan möhim zıyalılarnıñ berse Äxmätzäki Wälidi 1890 nçı yılnıñ 10 nçı dekabrendä Başqortstannıñ Közän awılında tua. Berençe belemen Közändäge mädräsädä ala, rus telen dä üzläşterä. Uqıtuçı änisennän farsı telen, ätisennän ğaräp telen öyränä. Ätiseneñ abıysı Wäli Molla yärdäme belän tarix belän qızıqsınuı arta. Annan işetkän dastannardan ihamlanıp biografiya häm tarix kitapları uqıy başlıy. Ul waqıtta şulay uq İstanbuldan kilgän kitaplar da anıñ iğ’tibarın cälep itä. 1902 nçe yılda ul urta belem alu öçen kürşe awıl mädräsäsenä yörep uquın däwam itä. Zäki Wälidi ätiseneñ üzen öyländerep awılında imam itärgä telägänen belgäç tormışınıñ borılış noqtası bulğan Qazanğa qaça häm “Kasimiya” mädräsäsendä uqıy başlıy.

Şulay itep ul balaçaqtan farsı,ğaräp,rus häm törek tellären äybätläp üzläşterä. Biredä ul rus könçığış belgeçläre, Katanov häm Aşmarin kebek tanılğan ğalimnär belän tanışa. Üze tämamlağan “Kasimiyä” mädräsäsendä törek tarixı häm ğaräp ädäbiyätı  tarixı möğallime bulıp kitä.  Şul uq waqıtta ul 1911 nçe yıl azağında bastırğan “Törek-tatar tarixı” isemle kitabı belän tanıla. Älege kitabınnan soñ Qazan universitetınıñ arxeologiya häm tarix cämğıyäte äğ’zası itep saylana. Zäki Wälidi akademik tikşerenülären däwam itep, 1912 nçe yılda “Manas” dastanın häm İbn Xaldunnı tikşerep Törkiyädä dan qazana. Ğalim tikşerenülär ütkärü öçen 1913 nçe yılda Färganägä, 1914 nçe yılda Boxarağa cibärelä. 

Ul Färganädä Yosıf Xas Xacib Balasagunineñ “Qotadgu beleg” äsäreneñ qul’yazmasın tabıp fän dön’yasına zur öleş kertä. 1915 nçe yılda möselman xalıq ışanıçlılarına bulışu öçen Ufa wäkile itep saylana häm Rusiyädäge möselmannarnıñ xälen yaqlaw öçen köräşä başlıy. 1917 nçe yılnıñ 29 nçı noyabrendä Başqortstan xökümäte oyışqaç suğış êşlärennän cawaplı ministr bula. Annan soñ ul Lenin, Stalin häm Trośkiy belän küp tapqır oçraşa, läkin uñay näticälärgä ireşä almağaç Törkestanda köräşne dawam itärgä bula. Törkestanğa barıp töplänä häm basmaçılıq  xäräkätendä qatnaşa. Monda ul Törkestan xalıqlarınıñ bäysezlek köräşe öçen êşli.  Anıñ şulay uq Änvär Paşa belän Törkestanda oçraşuı bilgele. Törkestan töbägendä Törkestan milli berlege dip atalğan oyışma buldıra. 1922 nçe yılda Änvär Paşa şähit bulğannan soñ Törkestan törkiläreneñ däğ’waların tışqı dön’yağa añlatu öçen Awrupağa kitä.

Ul Kembridj, Parij häm Berlin universitetlarında êşlärgä täq’dimnär ala. Läkin Zäki Wälidi êşlär öçen Törkiyäne saylıy. Awrupadan İstanbulğa kilgäç berençe bulıp Fatix kitapxanäsenä kilä. Ul İstanbul universitetında uqıta başlıy, ğomumi törek tarixı bülege buldıra. 1925 nçe yılda Törkiyä watandaşlığın ala. Anıñ Törkiyädäge êşçänlekläre 1932 nçe yılğa qadär däwam itä. Üz çorınıñ möhim jurnallarında häm gazetlarında citdi mäqaläläre basıla. Annarı ul 7 yıl Awrupada bula. İstanbulğa kire qaytqan Zäki Wälidi 1939 nçı yılda qabat İstanbul universitetında êşli başlıy.  

1944 nçe yılda Turançılıq xäräkätendä qatnaşuı arqasında qulğa alına häm 15 ay törmädä utıra. Ul 1947 nçe yılda aqlana häm 1948 nçe yılda universitettağı êşenä kire qayta. 1970 nçe yılğa qadär İstanbul universitetında üz xezmäten dawam itä. Üz ğomerendä 28 möhim xalıqara kongessta beldergelären täq’dim itkän Zäki Wälidi Germaniya, Angliya, İran, İtaliya, Hindstan häm Finlyandiyädä bula. Ğomereneñ soñğı könenä qadär êşlägän Zäki Wälidi 1970 nçe yılnıñ 26 nçı iyülendä wafat bula häm anı Karacaäxmät ziratına cirlilär.

Zäki Wälidi bik küp şäkertlär äzerli häm alarnıñ härberse bügenge köndä dä qıymmäten yuğaltmağan äsärlär yaza. Ğomeren törki dön’yanıñ berdämlegenä bağışlağan şäxes ike bala häm törki dön’ya öçen äzerlägän şäkertlär, 337 qıymmätle äsar qaldıra.

 “Törki dön’ya: şäxeslär häm äsärlär” tapşıruınıñ bügenge çığarılışında üze qaldırğan äsärläre äle dä universitetlarda däreslek bulıp uqıtılğan tarixçı, tyurkolog, könçığış belgeçe häm säyäsätçe, tanılğan zıyalı Äxmätzäki Wälidi turında süz alıp bardıq.

Çığanaqlar:

1. ACAR, Serkan, (Ed.), Zeki Velidi Togan, İlmi Hayatı, Eserleri, Siyasi Faaliyetleri, Hatıralar, Akçağ Yayınları, Ankara, 2017.

2. BAYKARA, Tuncer, Zeki Velidi Togan, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.

3. https://islamansiklopedisi.org.tr/togan-ahmet-zeki-velidi

Avtor: Nazgöl Qadırova