“Törki dönyanıñ aqsaqalı”

Qazaqstan-Törkiyä diplomatik mönäsäbätlärenä 25 yıl

2017nçe yılnıñ 2nçe mart köne - Qazaqstan belän Törkiyä arasındağı diplomatik mönäsäbätlärneñ 25 yıllığı ide. Tapşıru tezmäbezneñ bügenge çığarılışında ike il arasındağı mönäsäbätlärneñ uzğanlığın, bügengesen häm kiläçägen analizlap qarap uzarbız.

Atatörek universitetınıñ xalıqara mönäsäbätlär bülege tikşerenüçese Cämil Doğaç İpäkneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täqdim itäbez:

“Uzğan atnada 2nçe mart könne Qazaqstan belän Törkiyä arasında diplomatik mönäsäbätlär urnaştırıluınıñ 25 yıllığı ide. 1992nçe yılnıñ 2nçe mart könne Qazaqstan Cömhüriyäte belän Törkiyä Cömhüriyäte arasında diplomatik mönäsäbätlär urnaştırıldı. Törkiyä – Qazaqstannıñ bäysezlegen tanığan berençe il buldı. Bäysezlegen qazanuınnan soñ Qazaqstan belän Törkiyä arasında qul quyılğan küp sanda kileşü häm protokol belän törle ölkälärdäge mönäsäbätlärneñ häm xezmättäşlekneñ nigezläre tärtipkä salındı.

        Törkiyä belän Qazaqstan arasındağı säyäsi mönäsäbätlär barıp citkän däräcä belän beryulı Qazaqstan – Törkiyäneñ Awraziyadağı iñ möhim säyäsi häm iqtisadi urtaqlarınnan, partnyorlarınnan bersenä äylände. Qazaqstan-Törkiyä mönäsäbätlärendä bigräk tä soñğı waqıtlarda xäräkätlelek küzätelä.

        Bu wazğiyättä Qazaqstannıñ tışqı säyäsätendä tağın da aktiv buluınıñ häm Berläşkän Millätlär Oyışması İminlek şurasınıñ waqıtlı äğzalege kebek üz östenä alğan möhim wazıyfalarnıñ da role bar.

        Ğomum üzäge İstanbulda urnaşqan Törki Şura, ğomum üzäge Azärbaycanda urnaşqan Törki telle illärneñ parlamentariy assambleyası, ğomum üzäge Qazaqstanda urnaşqan Xalıqara törki akademiya häm ğomum üzäge Törkiyädä urnaşqan TÜRKSOY kebek xalıqara oyışmalar mädäniyät häm säyäsät ölkäsendä äğza illär arasındağı mönäsäbätlärne qorılış qısasında, oyışmalar qısalarında nığıta.

        Qazaqstan häm Törkiyä bağlanışları iqtisadi yaqları belän ber rättän şuşı oyışmalarnıñ êşçänlegen dä çolğap ala. İke il arasındağı êlemtälärneñ aldıbızdağı çorda mäğarif ölkäsendä dä artuı kötelä. Bigräk tä Törkiyä-Qazaqstan Äxmät Yäsävi universitetınıñ Almatı häm Astana şähärlärendä dä student şähärçegen açuı häm biredäge uñışlı uquçı yäş’lärne dä üz qaramağına aluı faydalı bulaçaq.

        Törkiyä Cömhüriyäte küzlegendä Qazaqstan İlbaşı Nursoltan Nazarbaevnıñ bik zur ähämiyäte bar. Törkiyä, törki däwlätlärneñ xezmättäşlegen täêmin itü yulında sarıf itkän êşçänlegen täqdir itep, Nursoltan Nazarbaevnı härwaqıt “törki dönyanıñ aqsaqalı”, “törki dönyanıñ ğilem iyäse liderı” kebek sıyfatlar belän telgä ala. Änkarada Nazarbayevnıñ häykäle dä salındı. Bu – “törki dönya aqsaqalı”na törek xalqı kürsätkän ixtiramnıñ anıq ber kürsätkeçe.

        Törkiyä belän Qazaqstannıñ global’ häm regional’ problemalar belän bäyle maqsatları urtaq. Xalıqara oyışmalar qarşındağı totışları ber ük. İke il arasındağı status - Nazarbaevnıñ 2009nçı yılda Törkiyä säfäre waqıtında imzalanğan “Strategik urtaqlıq kileşüe” belän bilgelände. Bu räweşle ike il arasındağı mönäsäbätlär qardäşlek-tuğanlıq belän bergä “Strategik urtaqlıq” däräcäsenä citte.

        Awraziya geografiyasındağı torışı Qazaqstannı Könçığış belän Könbatış arasında tabiği ciröste küperenä äyländerä. 25 yılda Qazaqstanda ber keşegä turı kilgän tulayım milli tabış 700dän 13 meñ 600 dollarğa citte. Tufraqlarında 1 meñ 225 tör mineral’gä häm 493 şaxtağa, yatmalarğa iyä bulğan Qazaqstan tabiği gaz rezervları belän berençe 12 il arasında, neft’ rezervları belän berençe 13 il arasında tora.

        Qazaqstan häm Törkiyä arasında köçle xärbi mönäsäbät häm saqlanu texnologiyaları ölkäsendä xezmättäşlek bar. Törkiyä Qazaqstan qorallı köçlärenä ofiśer äzerläw mäs’äläsendä yärdäm itä. Törkiyäneñ saqlanu sänäğäte ölkäsendäge aldınğı şirkätläre Qazaqstannıñ saqlanu sänäğäte qorılmasın qamilläşterü öçen tırışa. Berniçä yıl êlek “Qazaqstan-Aselsan” êşxanäseneñ açıluı da xärbi ölkädä yasalğan möhim ber adım bulıp tora.

        Törkiyä belän Qazaqstan arasında berniçä million dollar belän başlanğan säwdä êlemtäläre bügen 4 milliard dollar külämenä citte, Älbättä, bu citärle tügel. 10 milliard dollar däräcäsenä citü – ike ilneñ berençe maqsatı.

        Bu maqsat aldındağı iñ zur kirtälärdän berse - Qazaqstan häm Törkiyä arasında logistik yaqtan turıdan-turı bäyläneş yulınıñ bulmawı. Bu problemanı xäl itü öçen planlaştırılğan al’ternativ yul häm fikerlär tormışqa aşılğan çaqta säwdä êlemtäläre tağın da kübräk üseş alaçaq.

        Näticä bularaq Qazaqstan häm Törkiyä ike ayırım däwlät, ämma ber millät. Bu ölkädä Räcäp Tayyip Ärdoğan häm Nursoltan Nazarbaevnıñ tarixi yünäleşne saqlap qaluı - ike il häm törki dönya cähätennän zur şans. Häm Ärdoğannıñ häm dä Nazarbaevnıñ xalıq arasınnan kilep çığuı häm xalıq yäşägän awırlıqlarnı üz täcribäläre belän belüe – zur külämdä törki dönyanıñ ixtıyacların häm kötkännären döres itep abaylap alularına häm täêsirle çişeleş tabularına köçle yoğıntı yasıy.

         Törkiyä häm  Qazaqstan arasındağı duslıq köçen urtaq tarixi häm mädäni bağlanışlardan ala. 25 yıl - meñnärçä yıllıq törki tarixnı küz aldına kitergän çaqta mizgellek ber waqıt. Fäqät här ike il dä şuşı 25 yılğa zur uñışlar sıydırdı. İke yaqlı mänfäğät häm xörmät nigezendä ike il mönäsäbätläre aldıbızdağı çorda tağın da köçäyäçäk.”