Qol Ğali häm "Qıyssai Yosıf" (Кыйссаи Йосыф)
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 30/19
Dön'yaküläm tanılğan şağıyr’ Qol Ğali häm “Qıyssai Yosıf” äsäreneñ tatar häm törek ädäbiyatındağı totqan role xaqında qısqaça yazma
Bügenge yazmabıznı, ädäbiyat ğalime, şağıyr’, publiŝist häm cämäğat’ êşleklese Nurmöxämmät Xisamov häm filologiyä fännäre doktorı, professor Foat Ğalimullinnıñ xezmätlärenä nigezlänep äzerlädek.
Meñ’yıllıq tatar ädäbiyatı tarixında kürenekle yädqär’lär ğayät’ küp. Ämma alar arsında “Qıyssai Yosıf” kebek ozaq ğasırlar buyı uqılıp, xalıqnıñ ruxi yuldaşı, serdäşe bulıp kitkän äsär, möğayen, azdır. Äsär härkemgä kiläçäkkä ışanıç, yaqtı ömetlär uyatqan, il-xalıq aldında aq yözle, saf küñelle, namuslı bulırğa öyrätkän. Tatar yazma ädäbiyatına nigez salğan Qol Ğali “Qıyssai Yosıf” äsäreneñ avtorı bularaq, dönyaküläm tanılğan şağıyr’. Ul yaqınça 1172-1242nçe yıllarda yäşägän.
Qol Ğalineñ “Qıyssai Yosıf” poêması-borınğı äsärlärneñ berse. Ul 1212-1233nçe yıllar arasında icat itelgän. Qol Ğali üz zamanınıñ bik uqımışlı keşese bulğan. Ul 1183nçe yılda Bolgar cirendä, Zöyä yaqlarında tuğan. Ädipneñ çın iseme - Ğali, ”qol” süze anıñ quşamatı (psevdonimı) ğına. Bu süz Alla qolı digän mäğ’näne añlata.
Xalqıbız küñelen sigez ğasırğa yaqın dulqınlandırıp torgän “Qıssai Yosıf” (“Yosıf kitabı”) poêması bolgar-tatar yazma ädäbiyatınıñ berençe ürnäklärennän isäplänä. Ul berniçä yöz yıllar däwamında xalıqnıñ ruxi dönyasın bayıtıp kilgän, söyendergän, moňlandırğan, yılatqan, ömetländergän, yäşärgä köç birgän. Keşegä “naçarlıq êşlämä, märxämätle, igelekle, yaxşı küñelle bul!” Äsärneñ töp idyeası şunnan ğıybarät.
Qol Ğalineñ mäşhür äsäre, şul räweşçä,ğasırlar däwamında xalqıbıznıñ añına,äxlağına,êstetik zäweğına,ğoref-ğadätlärenä yoğıntı yasap kilgän ruxi çığanaqqa äwerelgän.Dimäk,bu çığanaqta xalıqqa kiräkle böten törle vitaminnar,sixätle matdälär häm tozlar bulğan.Ul xalqıbıznıñ häm dini,häm dön’yawi ixtıyaclarına cawap birä alğan.Alay ğına da tügel,”Qıyssai Yosıf” başqa törki xalıqlar ädäbiyatlarına da üseş öçen tayanıçqa häm êtärgeçkä äwerelgän.Qol Ğali äsäre ğasır yarımnan artıq tatar,törek,rus häm Avropa ğalimnäreneñ iğ’tibarın cälep itep kilä.
Törek telendä tatar kitabı basılıp çığu xäzerge köndä ğayre tabiğıy xäl tügel. 30nçı yıllardan tamırı kiselgän bu küreneş barı tik 90nçı yıllar başında yañadan äkrenläp ternäkländerelä başladı.Yıldan-yılğa mondıy aralaşular quwätlänä tordı.Soñğı waqıtlarda kitaplar almaşu da êzlekle tös ala bardı.
Menä Qara diñgez belän Aq diñgez arasında urnaşqan törki qardäşlärebez ilendä tağın ber tatar kitabı dön’ya kürde.Süz kürenekle ädäbiyatçı-ğalim Nurmöxämmät Xisamovnıñ “Qol Ğali häm törki “Yosıfnamä”(13-15nçe yözlär) digän kitabı turında bara.Tatarçadan törek telenä tärcemä itüçelär Anqara universitetı möğallimnäre Paşa Yawızarslan häm Bülänt Bäyräm.Kitap Anqaranıñ “Türk Dil Qurumu” näşriyatında basılğan.
“Qıyssai Yosıf”-borınğı törki poêziyäneñ syüjetlı berençe äsäre.Anıñ sänğat’çä êşläneşendäge üzençäleklär dä şuña bäyle.Qol Ğali äsärendä Yosıfnıñ xälitkeç sıyfatı itep tuğrılıq taswirlana.Äye,Yosıfnı uñay geroy itep kütärgän töp sıyfatlar-tuğrılıq häm ziräklek.Ä inde maturlığı-anıñ tumıştan birelgän häm dön’yaküläm danın totıp torğan üzençälege.
“Qıyssai Yosıf”poêması-ädäbiyat tarixınınıñ yalğız ber küreneşe bulmıyça,üzenä qadärge ädäbiyat üseşe näticäsendä barlıqqa kilep,üzennän soñğı törki ädäbiyat üseşenä dä yoğıntı yasağan äsär.
Qol Ğali häm “Qıyssai Yosıf” mänge bezneñ küñeldä.YÜNESKO qararı belän 1983nçe yılda Qol Ğalineñ tuuına 800,äsäre yazıluğa 750 yıl tulu dön’ya külämendä bilgeläp ütelä.Bu da-“Qıyssai Yosıf”nıñ keşelek xäzinäsendä totqan urını,anıñ ülemsezlegen kürsätüçe möhim dälil.Qol Ğali-ädiplärebezneñ oluğ ostazı,uquçılarıbıznıñ möxtäräm şağıyre.Qol Ğali häm “Qıyssai Yosıf” äsäre Tatar ädäbiyatı öçen genä tügel,dön’ya mädäniyatınıñ da qıymmätle yädkäre.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)Xisamov N.,”Ülemsez “Qıyssai Yosıf”,”Qazan Utları” jurnalı,08.2010
2)Ğalimullin F.,’’Qol Ğali turında Ğazi Barac yazmaları”.-“Mädäni Comğa” gazetası,17.06.2012
3)Xisamov N.,Yavuzarslan P.,Bayram B.,”Kul Ali ve Türkçe Yusufname.” Türk Dil Kurumu Yayınları.2014.
4)Untitled-Fänni Tatarsran.
ft.antat.ru>uploads
