Bubıy ğailäse
Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 27/19
Kürenekle Bubıy ğailäse turında qısqaça yazma
Bügenge yazmabıznı, tatar xalqınıñ kürenekle yazuçısı, cämäğat’ êşleklese, millätpärwär, ädip, publiŝist, tarix fännäre doktorı Fäüziyä Bäyrämova xezmätlärenä häm dä törle çığanaqlarğa tayanıp äzerlädek.
İj-Bubıy mädräsäse Ural häm İdel buyları törki xalıqları öçen cäditçä belem birüçe mäğ’rifät uçaqlarınnan berse bularaq mäğ’lüm. Vyatka gubernası İj-Bubıy awılında 1781nçe yılda açılğan mäktäp 1885nçe yıldan soñ zur üzgäreşlär kiçerä başlıy. Mäktäpne mädräsä itep üzgärtüçe häm yañalıqlarnı başlap kertüçe mulla häm mödärris Ğabdelğalläm Niğ’matullin-Bubi bula. 1895nçe yıldan başlap, mädräsägä Ğabdulla häm Ğobäydulla Bubilar citäkçelek itä.
1890nçı yılda Ğabdelğalläm xäzrät üzendä belem alğan häm İj-Bubıy mädräsäsen tämamlağan 24 yäşlek malayı Ğobäydullanı Törkiyäneñ İstanbul qalasına uqırğa ozata. Ğobäydulla 5 yıl buyı Törkiyädäge yuğarı gimnaziyädä törek, ğaräp häm franŝuz tellärendä belem ala.Ğobäydulla törek ğalimnäre, Qahirä professorları belän tanışa,Amerika kölliyätläreneñ uqıtu sistemaların öyränä. 1895nçe yılda tuğan awılına äylänep qaytuğa, Ğobäydulla İj-Bubıy mädräsäsendä uqıtunı yañaça cäditçä ısul belän üzgärtep qoruğa alına.
Ğobäydulla Bubi mädräsädä tabiğat’ fännären, politêkonomiyäne, franŝuz telen uqıta. Ul 1898-1917nçe yıllarda küp tapqırlar näşer itelgän geografiya, fizika, tabiğat’ beleme, êtika, tatar tele däreslekläre avtorı da, üz çorınıñ ğalim keşese bulğan.
Mädräsädä uqu 12 yıl däwam itkän.Anda törek,franŝuz telläre, politêkonomiyä, matematika, fizika, ximiyä kebek dönyawi fännär belän bergä ğaräp tele häm Qor’än dä öyrätelä.
Ğobäydulla häm Ğabdulla Bubilar êşlägän çorda İj-Bubıy mädräsäseneñ danı, ilebez buylap qına tügel, böten törki dönyasında mäğ’rifät üzäge bularaq tarala.Şuşı keçkenä genä awılğa Räsäyneñ küp töbäklärennän belemgä susağan yäşlär cıyelğan.Anda şäkertlär tüläüsez uqığan. Ul belem birüdä Qazandağı “Möxämmädiyä”, Orenburgtağı “Xösäyeniyä”, Öfedäge “Ğaliyä” mädräsäläre belän uñışlı yarışa alğan. Andağı uqıtuçılarnıñ kübese Törkiyädä belem alğan keşelär bulğan.
Tuğan awılları İj-Bubıynı böten Räsäydä dan-şöhrät qazanğan, törki-möselman dönyasında zur abruyğa iyä bulğan belem uçağına äwerelderü öçen Niğ’matullinnarnıñ böten ğailäse cannarın-tännären qızğanmıyça êşli.İstanbulda töple belem alğan Ğobäydulla Ğabdelğalläm uğlı Bubıyda mädräsäne yañartunıñ teoretik nigezlären buldırsa,ğailäneñ töpçege Ğabdulla Bubıy anıñ ğamäli citäkçese bulğan. Ul cämäğat’ êşleklese häm yalqınlı publiŝist bularaq ta kiñ tanıla.
Tatar ictimağıy fikerendä tirän êz qaldırğan bertuğan Ğobäydulla, Ğabdulla, Möxlisä Bubıy-Niğ’matullinnar tırışlığı belän İj-Bubıy awılındağı mädräsä, tatar cädit mädräsäläreneñ berse bularaq, ayıruça zur şöhrät qazanğan.
Alar arasında Möxlisä Bubıy ayırım urın alıp tora. Zamanında yuğarı üseşkä yul totqan,qızlarğa da belem birgän ğıylem uçağı bularaq tanılğan “İj-Bubıy” mädräsäse il tarixında berençe häm älegä qadär berdänber qazıy däräcäsenä layıq bulğan xatın-qız iseme belän dä bäyle. Möxlisä Niğ’matullina-Bubıy-qızlar mädräsäse belän citäkçelek itkän. Kürenekle mäğ’rifätçe häm İslam tarixında berdänber xatın-qız qazıya Möxlisä Bubıynıñ şöhräte böten Räsäygä tanıla.Möxlisä Bubıynıñ bertuğanı Ğabdulla Bubıy Qıtaynıñ Ğolca qalasında da qızlarğa añ-belem, tärbiyä birüdä bähasez xezmät quya. Anıñ: ”İñ êlek qızlarnı uqıtabız. Ğailädä berençe uqıtuçı - “äni” bulır”, - digän altın tiñ süzläre Pekin däwlät muzeyında haman da saqlana. 1917nçe yılda xatın-qızğa irek iğ’lan itelüe dä şuşı çorğa turı kilä.
Bubıylar, iñ berençe çiratta, mäğ’rifätçelär, tatar xalqına belem orlıqları çäçep qaldırğan milli zıyalılar. Alar totqan mädräsä häm ul mädräsäne tämamlağan tatar zıyalıları belän millätebez tarixına mäñgegä kerep qalğan.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1)adiplar.belem.ru>bubi
Fäüziyä Bäyrämova.-Ädiplär.
2)www.teacher.rt.ru>biblioteka>d-biyat.
Mäğ’rifät uçaqları-İnternet-portal uçiteley RT.
3)dumrt.ru>…>MMÇ İslam turında.”Meteor kebek yañğırdı”/MMÇİslam turında/Mäqalälär/Tatarstan.
4)İslam beleşmä-süzlek.-Qazan.-Tat.Kitap Näşriyatı.1993.
