Ğabdulla Tuqay häm törek ädäbiyatı

Tatar Şağıyre Ğabdulla Tuqay häm Törek Ädäbiyatı.

Yazma Törkiyäneñ İstanbul Universitetı ğalime
Xösäyen Bargan xezmätlärenä tayanaraq äzerlände.

Böyek tatar şağıyre Ğabdulla Tuqay -1905nçe yılda iğ’lan itelgän
matbuğat irege näticäsendä formalaşqan yaña tatar ädäbyatınıñ
tawışın “Peçän bazarı”nnan başlap,Urta Aziyä häm İstanbulğa qadär
işetterä alğan berençe tatar şağıyre.Urta Aziyäneñ törle cirlärenä
barıp ireşkän tatar matbuğatı häm tatar möğallimnäre yärdämendä
Ğabdulla Tuqay tatar xalqınıñ “milli şağıyre” bularaq tanılu ala.Fuat
Köprülüneñ Ğabdulla Tuqay wafatına nisbätle yazılğan kiñ häm ätraflı
mäqalä-nekrologı “Törek yortı” jurnalında basılıp çıqqaç,şağıyr’neñ
icatı İstanbulnıñ kiñ cämäğat’çelegenä dä barıp ireşä.Cänap
Şihabetdin süzlärenä qarağanda,ul waqıtlarda könbatış ädäbiyatına
yöz totqan törek ädipläreneñ tatar şağıyr’lären belmäwe mömkin
tügel.
Ğabdulla Tuqay Säğıyt’ Sünçäläygä yazğan xatında 1911nçe yılnıñ
cäy ayında ber-ike atnağa bulsa da,İstanbulğa baru teläge turında
belderä.Bu çorda tatar zıyalıları häm ädipläre arasında İstanbulğa yulı
töşmägän keşe bulmağandır.Barı tik Ğabdulla Tuqaynıñ ğına teläge
tormışqa aşmıy qala.
İstanbulğa bara almasa da,anı gel küzätep yäşägän Ğabdulla Tuqay
şähärneñ säyäsi atmosferasın şiğır’lärendä çağıldırğan.Şunıñ belän
bergä,Ğabdulla Tuqay Qazanda yäşägän waqıtta duslarınıñ
kitapxanälärendä Yañarış çorı törek ädäbiyatı äsärläre belän härdaim
tanışıp barğan.
Ğabdulla Tuqaynıñ 1913nçe yılda wafatına nisbätle anıñ tormışı
häm şiğ’riyätenä bağışlap yazılğan mäqaläsennän Mäxmüt Fuat
Köprülü bu turıda tübändäge bäyälämäsen birä:”Tön’yaq törkiläre

ädäbiyatında äle dä nazım tübän däräcädäder.Min,mäsälän,Tuqayıvnı
uqığanda,garmoniyä metrikası,tel metrikası nigezendä üzemne Aşiq’
Paşanıñ “Mäğ’rifätnämäsen” uqığanday xis ittem.Bu üzençälek
sänğati garmoniyäne buldıruda ğayät’ däräcädä möhimder.”
Ayırım alğanda,Yazıcıoğlu Mäxmät Çäläbineñ 15nçe ğasırğa
qarağan “Möxämmädiyä” äsäre Ğabdulla Tuqay icatında strofalar
arasında bäyläneş tudıruçı “zatlı tekst” bularaq qullanıla.Forma häm
tel yağınnan “Möxämmädiyä”gä iyärep yazılğan äsärläre,ber
yaqtan,anıñ otışlı yağı,ikençe yaqtan isä-uñışsızlığıdır.
Ğabdulla Tuqay säxralarda yörgändä härwaqıt “Möxämmädiyä”ne
köyläp,mädräsädä berdänber muzıka qoralı sanalğan qubızda uynıy
torğan bulğan.
1902-1903nçe yıllarda mädräsägä Törkiyädän Ğabdelwäli Ämrulla
isemle yeget kilä.”Törek Wäli” quşamatlı bu yeget mädräsädä ber yıl
tiräse yäşi.Şiğır’lär dä yazğan Ğabdelwäli belän Ğabdulla Tuqay
mädräsädä yaqın duslarğa äwerelälär.Çönki Ğabdulla Tuqay törekçä
belgän häm küp kenä närsälärdä alar urtaq fikerdä torğannar.Cayı
çıqqanda Ğabdulla Ğabdelwäligä quşılıp törek cırları da
cırlağan.Ğabdulla Tuqaynıñ törek telen yaxşı
belüenä,”Möxämmädiyä”ne yış uquı belän bergä,Qırımda çıqqan
“Tärceman”,Misırda çığıp kilgän “Törek” häm Tiflista çıqqan “Şärqıy
Rus” gazetları belän tanışıp baruı da yärdäm itkänder.Monnan tış,cäy
könnärendä Ğabdulla Tuqay,başqa şäkertlär kebek qazaq’ dalalarına
mulla bulıp çıqmıyça,İstanbulda uqıp ,yalğa qaytqan yäşlär belän
aralaşqan.Törek yegete Ğabdelwäli dä şularnıñ berse bula.
Ğabdulla Tuqay şiğır’lären yattan uqığan törek ädipläre arasında
Zıya Paşa,Ğabdelxaq Xämid,Ğabdulla Cäüdät,Recaizadä Mäxmüt
Äkräm,Täüfiq’ Fikrät häm Nämıq Kämalnı atap ütärgä mömkin.

Ğabdulla Tuqay törek ädäbiyatı belän,nigezdä,Mäxmät Cälal häm
Recaizadä Mäxmüt Äkrämneñ “Talimi ädäbiyat” isemle xezmätennän
ädäbiyat turında bay mäğ’lümat kiterelgän,üz êçenä küp kenä törek
şağıyr’läreneñ,şul isäptän Möğallim Xaci häm Räcaizadä Mäxmüt
Äkrämneñ äsärlären häm Xalit Zıya Uşaqlıgilneñ näserlären alğan
“Ğosmanlı ädäbiyatı ürnäkläre” antologiyäse aşa tanışa.
Ğabdulla Tuqay rus häm törek ädipläreneñ äsärläre belän yaqınnan
tanış buluına qaramastan,anıñ şiğ’riyäteneñ köçe Urta Aziyä
dalalarınnan İstanbulğa qadärge kiñ alanda yaña tatar ädäbiyatınıñ
barlığın,anıñ täêsir itü köçen kiñ qatlam uquçığa citkerä.Şul räweşle
İdel-Ural buyındağı tatar ädäbiyatı şundıy kiñ alanda tanılu ala.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe: Kadriye MEYVACI.