Мәxмәт Aкиф Әрсoй сәяхәт иткән урыннар / Mäxmät Akif Ärsoy säyäxät itkän urınnar
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 23 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 23
Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Diyänät waqıfı näşer itkän İslam ênśiklopediyäse yazmalarına, internet çeltäre xäbärlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlarına niğezlänep äzerlädek.
Här millättä iseme telgä alınuğa ixtiram uyata torğan şäxeslär bula. Ğosmanlı däwereneñ böyek islam şağıyre Mäxmät Akif Ärsoy da – änä şundıy asıl isemnärdän. Ul xätta isem genä tügel, bälki, tirän mäğ’näle simvol da. Çönki bu isemneñ nigezendä batırlıq, qıyulıq, qaharmanlıq, talantlılıq, watanpärwärlek, tuğrılıq kebek tirän mäğ’näle süzlär yata. Ul, çınnan da, bu süzlärneñ hämmäsenä layıq keşe. Äye, ul – hiçşiksez, xalıqqa änä şundıy êşläre, sıyfatları belän qaderle, bähale.
Mäxmät Akif üzeneñ böten ğomeren watanına, xalqına bağışlağan. Anıñ äsärlärendä xalqınıñ azatlığı öçen köräştä üzen qorban itärgä äzer torğan köräşçe obrazı taswirlanğan. Anıñ şiğır’lärendä tuğan ilenä, millätenä êçkersez mäxäbbät yaqtırtıla. Mäxmät Akif Ärsoy şiğ’riyättä, tarixta ber moğciza bulıp tora. Şağıyr’ tarafınnan kütärelgän fälsäfi-insani fikerläre, säyäxäti êzlänüläre, sänğat’çä osta, näfis häm kötelmägän açışları belän dä, säyäxäti êzlänülären üzendä tuplap, tulı çağıldıruı belän dä, milli şiğır’ne yaña basqıçqa kütärgän yañalıqları belän dä dahi talant iyäse ul - Mähmät Akif Ärsoy. Anıñ xalıq küñelendä onıtılmıy saqlanuına icatınıñ millilege, üzeneñ añlı häm tulıqanlı êşçänlektä uzğan ğomeren millät ğam’närenä bağışlawı säbäp bulıp tora.
Kiñ qırlı icatı belän tarixta urın alğan Mäxmät Akif Ärsoynıñ törle-törle säbäplär, räsmi wazıyfalarğa bäyle küp kenä ölkälärne gizärgä, törle mädäniytlärne küzätergä, xalıqlar belän yaqınnan tanışu mömkinlege bula. Veterinarlıq (baytarlıq) mäktäben tämamlağan Akif üzeneñ xezmät êşçänlege säbäbe belän Ädirnä şähärendä 20 ay qala. Anıñ Burdur, Kon’ya, Antakiya häm Törkiyäneñ küp kenä başqa töbäklärendä säyäxät itkänlege mäğ’lüm. Bäysezlek öçen köräş êşçänlege belän Törkiyä başqalası Änkara şähärenä säyäxätlären däwam ittergän Mäxmät Akif Ärsoy üzen - şağıyr’, säyäsätçe häm dä säyäxätçe, jurnalist häm dä xalıq qarşında osta telle orator buluın kürsätä. Mäxmät Akif Ärsoy, ägär süz “Watan” turında barsa, anıñ belän bäyle nindi genä êşçänlek bulmasın härwaqıt namus belän başqarırğa äzer buluın belderä. Xalıq ışanıçlısı (deputat) bulğan däwerdä Törkiyäneñ küp kenä töbäklärendä säyäxäti êşçänlek alıp barğan Ärsoy üzeneñ çığışları belän xalıqnı berlekkä häm berdämlekkä çaqıra. Şağır’ häm xalıq ışanıçlısı bularaq ta ul xalıqta ışanıç uyata, xalıq tarafınnan xuş kürelä. Anıñ küñelendä watanğa, xalıqqa xezmät, irek, bäxet häm yaqtı kiläçäk idealı hiçber waqıt sünmi. Şağıyr’ törek xalqı, Törkiyä tufraqları häm ğomumän cämäğat’çelek belän tığız bäyläneştä bula.
Oluğ şäxes üzeneñ 63 yıllıq ğomereneñ 10 yıldan artıq waqıtın Misırda ütkärä. Misırnıñ başqalası bulğan Qahirädäge ädäbiyat universitetında törek tele häm ädäbiyatı däreslären birä, lekŝiyälär uqıy. Qahirädä yäşägän däwerendä şağıyr’ne qanat astına alıp icatın häm êşçänlegen täêmin itkän Abbas Xälim Paşa häm anıñ ğailäse turında üzeneñ xezmätlärendä urın birä. Misırlı ğalim häm fiker iyälärennän Abdulwehhab Azzam kebek kürenekle ğalimnär, fiker häm aqıl iyäläre belän dä aralaşa. Şulay uq ul Qahirägä ğıylem alırğa kilgän törek uquçılarınıñ küñellären kürergä, alarnı yuatırğa da waqıt taba.
Misırda yäşägän däwerendä Mäxmät Akif Ärsoy üzeneñ “Safahat” kitabınıñ soñğı “Külägälär” isemle bülegen tämamlıy. Kitabınıñ 7nçe bülege bulğan “Külägälär”dä şağıyr’neñ 41 şiğıre urın alıp tora. Yäş’ barğan sayın küñellär neçkärä, tuğan yaqlarnı sağınu xise köçäyä ikän. Sağınu - keşeneñ iñ tatlı, iñ läzzätle, iñ ğazaplı tirän xise ul. Şul sağınu xisläre şağıyr’neñ bu bülektäge şiğır’lärendä çağılış taba da inde.
Qızğanıç, şağıyr’neñ sälamätlege qaqşıy bara. 1936nçı yılnıñ 17nçe iyünendä ul İstanbulına qayta. Üzeneñ soñğı könnären İstanbuldağı öyendä kiçergän Mäxmät Akif Ärsoy 1936nçı yılnıñ 27nçe dekabrendä wafat bula.
Xalıq belän bergä tarixnıñ böyek sınawların kiçergän, Ğosmanlı däwerendä yäşägän böyek törek şağıyre Mäxmät Akif Ärsoy qaldırğan icat mirası häm xalıqqa kürsätkän izge xezmäte belän telgä alınaçaq. Çın sänğat’ne, çın şiğ’riyätne tudırğan şäxeslär berwaqıtta ülmilär. Xalıq ruxın bili alğan oluğ şäxeslär ülemsez. Mäxmät Akif Ärsoy - änä şundıylardan. Mäxmät Akif Ärsoy kebek kiñ qırlı talant iyäseneñ xäzinäse, äsärläre, poêziyäse – ul tormış küreneşe, ul tormıştan ayırılğısız. Üze ülsä dä, anıñ iseme, äsärläre mäñgelek, ul härwaqıt xalıq küñelendä yäşi. İslam xalıqlarınıñ söyekle ulı - Mäxmät Akif Ärsoynıñ iseme tarix bitlärendä altın xäreflär belän yazılğan. Ul tormış belän bergä alğa bara, yuğarı kütärelä. Xalıq küñelenä mäñgelekkä kerep qalğan oluğ şäxes häm anıñ tutıqmas bay mirası härwaqıt yäşi!
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) islamansiklopedisi.org.tr>mehmed-…
Mexmed Akif Ersoy-TDV İslam Ansiklopedisi.
2) www.osmanlidevleti.gen.tr>mehme...
Mehmet Akif Ersoy’un Gezileri ve Propaganda Faaliyetleri-Osmanlı Devleti.(Tarihçı) 03.04.2018
3) www.babil.com>safahat-hatıralar-b...
“Safahat-Hatıralar”- Beşinci Kitap-Mehmed Akif Ersoy-Kitap/Babil
4) www.antat.ru>iyli>book PDF
“Ğabdulla Tuqay häm törki dön’ya”.Qazan.25.04.2016
