Мәxмәт Aкиф Әрсoй - тaтaр xaлкы бeлән якын бәйләнeштә тoргaн шәxeс / Mäxmät Akif Ärsoy - tatar xalqı belän yaqın bäyläneştä torğan şäxes
Төрeк сәяxәтчeләрe күзлeгeннән 21 / Törek säyäxätçeläre küzlegennän 21
Mäxmät Akif Ärsoynıñ äsärläre häm säyäxätläre turında qısqaça küzätü
Bügenge yazmabıznı Törkiyäneñ Diyänät waqıfı näşer itkän İslam ênśiklopediyäse yazmalarına, Rusiyä Fännär Akademiyäse Şärqıyät’ institutınıñ ädäbiyat ğalime professor Älfinä Sibğatullina xezmätlärenä, internet çeltäre xäbärlärenä, ”Wikipedia” mäğ’lümatlarına nigezlänep äzerlädek.
Mäxmät Akif Ärsoynıñ citlegü çorı dönyada zur üzgäreşlär, fetnälär, suğışlar barğan çorğa turı kilä. Qayçan ğına görläp barğan – Ğosmanlınıñ çügä-betä baru däwerendä yäşägän bu olpat şäxes üz icatında älege yuqqa çığu faciğasen ayıruça neçkä toyımlağan häm üzençälekle çağıldırğan. Şunlıqtan anıñ icatınıñ üzägendä millät teması toruı bik tabiğıy. Ğomere buyınça Watanına häm millät toyğısına tuğrı qalıp, bu yulda fidaqar’lärçä köräşkän Mäxmät Akif Ärsoy millätçelekkä, qawemçelekkä qarşı tuğanlıq, qardäşlek fikerlären alğa sörep, xalıqlar arasındağı berlek, duslıq xislären nığıta.
Ätise yağınnan alban, änise yağınnan üzbäk milläteneñ ber wäkile bulıp, İstanbulda dönyağa kilgän Mäxmät Akif Ärsoy tormışı häm icatı belän törek xalqınıñ böyek milli qaharmanına äwerelä, watanın ilbasarlardan azat itü däwerendä azatlıq şağıyre bularaq xalqın köräşkä äydäp tora. Bügenge Törkiyä Cömhüriyäteneñ däwlät gimnı bulğan “Bäysezlek marşı”n (“İstiklyal marşı”n) yazıp, buınnan-buınğa, näsellärdän näsellärgä miras itep qaldıra.
Mäxmät Akif Ärsoy - üz êşçänlegeneñ berniçä yünäleşendä tatar xalqı belän yaqın bäyläneştä torğan şäxes. Berençe yünäleş: ul icat itkän “Sirat-ı Möstäqıym”, ”Säbilürräşad” jurnallarında Rusiyä möselmannarı, ayıruça tatarlar xaqında şaqtıy küp mäğ’lümat kiterelä, tatar avtorlarınıñ da yazmaları basıla, bu ölkädä ul ayıruça Yosıf Aqçura belän yaqın êlemtädä tora.
İkençe yünäleş: Mäxmät Akif Ärsoy, tatar zıyalısı häm din êşleklese Ğabderäşid İbrahimnıñ täêsiren toyıp, anıñ ideyalların urtaqlaşıp icat itä. Ärsoy säyäxät itkän barlıq illärdä kürgännäre turında İstanbul mäçetlärendäge mönbärlärdän xalıqqa söylägän waqıtta tanışu mömkinlegen tapqan Ğabderäşid İbrahimovtan (İbrahimnan) şaqtıy täêsirlängän. Üzeneñ iñ yaratılğan äsärlärennän berse bulğan - “Söläymaniyä mäçete mönbärennän” isemle şiğıreneñ töp qaharmanı itep Ğabderäşit İbrahimovnı saylıy häm anıñ isemennän ul çorğa xas mäs’ä lälärgä üzeneñ qaraşın belderä. Äye, bälki küplärgä äle bilgele dä tügelder: şağıyr’ danlıqlı “Safaxat” kitabındağı “Söläymaniyä körsiyendä” isemle poêmasında İslam ğalämeneñ ideaların ber aq saqallı imam awızınnan İstanbul üzägendäge Söläymaniyä mäçetendä uqığan tirän êçtälekle wäğaze aşa citkezä. Ärsoy äsäreneñ baş qaharmanı itep, bilgele bulğança tatar xalqınıñ şöhrätle ulı Ğabderäşit İbrahim(ov) tora.”Räşid qazıy” belän yaqınnan dus häm fikerdäş bulğan şağıyr’ anıñ Yıraq Könçığışqa yasağan säyäxätnamäseneñ berençe variantın ‘’Sirat-ı Möstäqıym” jurnalında bastıra, soñınnan bu millättäşebezgä ayırım äsär bağışlıy.
Öçençe yünäleş: Ärsoynıñ “ömmät” häm “millät” temasında tatar zıyalıları belän urtaq ideallarğa iyä buluı bilgele. Ul İslam ğalämen üzgärtü ölkäsendä Cäläletdin Äfğani häm Möxämmäd Ğabdüh (Abduh) kebek şäxeslärneñ ähämiyätle rolen assızıqlap häm şulay uq anıñ tatar ğalime Rizaêddin Fäxretdinnär belän urtaq fikerdä toruı qardäş törek häm tatar xalıqları arasındağı mädäni bäyläneşlärneñ tiränlegen kürsätä torğan qızıqlı ber ürnäk bulıp tora.
Ğailäsendä çın däräcäsendä dini tärbiyä kürgän, Qor’än-Kärimne yattan uqığan häm ğomereneñ ber öleşen anıñ täêsiren yazuğa bağışlağan “İslam şağıyre” iseme belän iskä alına torğan Mäxmät Akif bu mäs’älädä tirän häm nıqlı qaraşta tora, üz fikerläreneñ döreslegenä inana. Ataqlı “Safaxat” äsäre näq’ menä “ömmät”, “millät” häm “säyäxät” temalarına bağışlanğan bulıp, yazuçınıñ fikerläre törle ictimağıy waqıyğalarğa, küreneşlärgä häm küzätülärgä bäyle räweştä açıqlana.
Mäxmät Akif Ärsoy aqıl häm täcribäsen yıllar buyı tuplap, tarixi waqıyğalarda çınığıp, säyäxät itep, üz fälsäfäsen üstergän häm üzennän soñ bik bay miras qaldırğan. Bu şiğ’ri canlı oluğ şäxes, iñ berençe çiratta, üz milläteneñ därten-xäsräten üz itkän, bay xatirälär yäşätkän küpqırlı talant iyäse dä, millät xädime, millät ğorurlığı da ide.
Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı
Çığanaqlar:
1) islamansiklopedisi.org.tr>mexmed-…
Mexmed Akif Ersoy-TDV İslam Ansiklopedisi.
2) tt.m.wikipedia.org>wiki>Törkiyä_...
Törkiyä gimnı-Wikipedia.
3) www.bagcilar.bel.tr>basic-html>p...
Türk Dünyasını Aydınlatanlar-page 442
Ä.T.Sibğatullina.”Tuqay häm Ärsoy äsärlärendä “millät” häm “ömmät” teması”.
4) m.facebook.com>posts
“İstiklal Marşımızın Yazarı Memet Akif Ersoy…”.T.C.Kazan Başkonsolosluğu/Facebook 27.12.2016
