Tatar yazmalarında Mäxmät Akif Ärsoy

Töreklär häm tatarlar: urtaq qıymmätlär 17/20

1453696
Tatar yazmalarında Mäxmät Akif Ärsoy

Tatar xalqınıñ söyekle şağıyre Ğabdulla Tuqaynıñ çordaşı, törek xalqınıñ küpqırlı şäxese, Törkiyä däwläteneñ gimnı bulğan “İstik’lyal’ marşı”nıñ avtorı (tatarça “Bäysezlek  marşı”), böyek ğosmanlı  şağıyre Mäxmät Akif Ärsoy  turında qısqaça küzätü

  Bügenge yazmabıznı tanılğan şağıyrä, prozaik, publiŝist, tänqıyt’çe häm ğalimä, Tatarstan Yazuçılar berlege äğ’zası Rifä Raxmannıñ xezmätlärenä, törek ädäbi çığanaqlarına nigezlänep äzerlädek.

  Dini bergälek köçle illärdä yäisä watanpärwärlek häm millätpärwärlek ruxı belän yanğan xalıqlarda ğasırlarnı kiçep yäşärlek gimnnar icat itelä. Töreklärneñ ataqlı “İstik’lyal” marşı” (tatarça äytkändä “Bäysezlek” marşı) şunıñ ber misalı bulıp tora.

    “İstik’lyal’ marşı” bik küplärne uyda qaldıra, dönyaküläm bilgelege belän şaqqattıra, şuña da qaramastan gimnnı populyarlaştıru êşe Törkiyädä däwlät wazıyfası däräcäsendä alıp barıla. Ul bügenge köndä dönyanıñ bik küp tellärenä tärcemä itelgän häm maxsus cıyntıqlarında dön’ya kürä.

  1921nçe yılda Mostafa Kemal’ Atatörek tözegän Törkiyäneñ gimnın icat itü ideyäse könbatış front komandovaniyäsendä barlıqqa kilgän bula. Älege burıçnı üze dä yazuçı bulğan mäğarif ministrı Xämdullah Supxiğa yöklilär. Şiğır’ yarışması iğ’lan itelä. Bäygedä barısı 724 şağıyr’ qatnaşa. Qatnaşqan şağıyr’lär arasında Qazım Qarabäkir, Xösäyen Suat Yalçın, İsaq Färrara, Muhittin Baha Pars häm Kemaletdin Kamu kebek kürenekle isemnär dä bula. Ä avtorlarğa 500 liralıq  büläk täq’dim itelä. Ul zaman öçen bik zur bäyä bula bu. ”Çanakkalä şähitläre” häm “Bılbıl” kebek şiğır’lärneñ avtorı, şağıyr’, xaywannar tabibe, uqıtuçı, wäğaz’çe, hafız, ”Qor’än”ne tärcemä itüçe, säyäsätçe  häm küpqırlı şäxes bulğan Mäxmät Akif Ärsoy başta bu yarışmada qatnaşırğa telämäsä dä, soñınnan törek milläteneñ tarix buyı häm suğış waqıtlarında qaharmanlıqların üz êçendä xis itep ul qalämen qulına ala.

   1921nçe yılnıñ 12nçe martında Törkiyä Böyek Millät Mäclesendä 724 şiğır’ arasında Mäxmät Akif Ärsoynıñ icat itkän şiğıre mäcles säxnäsendä Xämdullah Supxi tarafınnan uqılğannan soñ xalıq ışanıçlıları bu şiğır’ne böyek ber dulqınlanu xisläre belän ayaqta alqışlıylar. Qalğan şiğır’lärne uqırğa kiräk tä qalmıy. Mäxmät Akif Ärsoynıñ şiğıre Törkiyä Cömhüriyäteneñ milli gimnı bularaq xalıq ışanıçlıları tarafınnan kümäk räweştä qabul itelä. Şağıyr’ üzeneñ icat itkän şiğıren büläk öçen tügel, ä ğaziz watanı öçen yazğanlığın belderep büläktän baş tarta häm anıñ ber xäyriyä oyışmasına birelüen teli.

  Üldä suğış barğanı öçen Ärsoynıñ yazğan şiğırenä köy yazu ike yıllap soñğa qala. Barı tik 1923nçe yılnıñ 12 fevralendä genä mäğarif ministrlığında bu şiğır’gä köy yazu yarışı iğ’lan itelä. Şiğır’gä köy yazu öçen dä 24 kompozitor qatnaşa. Näticädä bu gimn öçen Ali Rifat Çağatay icat itkän köy räsmi räweştä qabul itelä. Ä inde 1930nçı yıldan başlap bügenge köngä qadär  gimnnıñ köyenä ul zamandağı İlbaşı idaräse qarşındağı Simfoniyä orkestrınıñ başlığı Ğosman Zäki Üngör tarafınnan icat itelgän köy räsmi räweştä üzgärtelep milli gimn bularaq qullanıla başlıy.

  Törkiyäneñ İlbaşı Mostafa Kemal’ğa häm anıñ köräştäşlärenä köçle yañğıraşqa häm ideyä êçtälegenä iyä “marş” xalıqnı bergä tuplaw, zur köräşlärgä, yaña üzgäreşlärgä mobilizaŝiyäläw (yäğ’ni-tulı itep äzerläw) öçen kiräk bula. Mäxmät Ärsoynıñ “İstik’lyal’ marşı” älege taläplärgä tulısınça cawap birä. Marş töşençäse üze ük berdäm adımğa atlawnı küz aldına kiterä.

   “Tatarlarnıñ, bigräk tä möhacirlekkä kitkännäre êlegräk tatar cırı ”Korab”nı cırlasa, xäzer, nigezdä, ruxi  berdämleklären kürsätergä, xätta bäysez yäşärgä omtılışların çağıldırırğa kiräk bulğanda da söyekle şağıyrebez Ğabdulla Tuqay icat itkän  “Tuğan tel”ne iskä töşerä. Ğabdulla Tuqay anda tuğan tel häm ayırım keşe arasında barğan mönäsäbätlär tarixın da yaqtırta. “Tuğan tel” tekstı tatarlarnıñ gimnı bularaq mäñge yäşi alaçaq!” - dip bilgeläp ütelä Rifa Rahman xezmätendä.

  “Törki dönyanıñ kürenekle kiñqırlı mäğ’rifätçeläre Ğabdulla Tuqay häm Mäxmät Akif Ärsoynıñ icatına, tormış yulına, alarnıñ êşçänleklärenä bağışlanğan mäcles, simpoziumnar Tatarsanda da, Törkiyädä dä ayırım ber iğ’tibarğa layıq. Hiçşiksez, ägär bez törek xalqın añlıysıbız, törek xalqı turında kübräk mäğ’lümat tuplıysıbız kilä ikän, bez Akif Ärsoynı öyränergä tiyeşbez. Çönki, äytkänemçä, ul törek xalqınıñ yazmışın üz yazmışına äyländergän zatlarnıñ berse”, - diyep üzeneñ xörmäten belderä tatar yazuçısı, şağıyr’, kürenekle cämäğat’ êşleklese Razil Wäliyev.

Törle çığanaqlardan tuplap äzerläwçe Kädriyä Mäyvacı

Çığanaqlar:

1) madaizhomga.ru>hbri<item<1…

Raxman R.,”Gimnnar-ul millät qıyblası”.”Mädäni comğa” gazetı,17.04.2015

2) https://medium.com>istiklal-marşin...

 “İstiklal Marşının Tarihçesi” - E-Okul MEB-Medium.  30.12.2018

3) https://www.sabah.com.tr>yasam

“İstiklal Marşı kabulü nasıl gerçekleşti? 12 mart İstiklal Marşı’nın kabulü tarihi ile ilgili detaylar”. 02.03.2019

4) https://www.azatlıq.org>...

Äxmätwäliyeva R.,”Qazanda Êrsoy häm Tuqay turında söyläştelär”-Azatlıq Radiosı,19.05.2014

 

 
 
 
 
 
 
 
 


Bäyläneşle xäbärlär