Mirfatıyx Zӓki ulı Zӓkiyıvnıñ fӓnni êşçӓnlege
Törek häm tatar xӓzinäläre-52/2023
Törek häm tatar xäzinäläre 52/2023
″Törek häm tatar xӓzinäläre″ programmasında olpat ğalim, tirӓn belemle, möxtӓrӓm ostaz, zıyalı şӓxes Mirfatıyx Zӓki ulı Zӓkiyıvnıñ fӓnni êşçӓnlege turında qısqaça küzӓtü
Bügenge yazmabıznı ″Tatar İnform″ mӓğ’lümat agentlığınıñ Törkiyӓdӓge (Төркиядәгe) xӓbӓrçese Ruşaniyӓ (Рушaния) Altay xӓbӓrlӓrenӓ,″Wikipedia″ mӓğ’lümatlarına, internet çeltӓre yazmalarına nigezlӓnep ӓzerlӓdek.
Tatar tel beleme ölkӓsendӓ zur qazanışlarğa ireşkӓn kürenekle ğalim, tyurkolog, pedagog, dӓwlӓt (дәүләт) hӓm cӓmӓğat’ êşleklese, Tatarstan Fӓnnӓr akademiyӓse (aкaдeмиясe) akademigı, filologiya fӓnnӓre doktorı, Tatarstannıñ hӓm Rusiyäneñ atqazanğan fӓn êşleklese, professor Mirfatiyx Zӓki ulı Zӓkiyıvneñ iseme böten dönyağa bilgele.
Ul 1928nçe yılda Tatarstannıñ Yutazı rayonında tuğan. Mӓktӓptӓ uqığanda cӓyın kolxozda êşlӓgӓn, kötü kötkӓn, at qarağan, timerçe dӓ bulğan. Mӓktӓpne betergӓç ul Qazan Dӓwlӓt universitetında tatar filologiyӓse (филoлoгиясe) bülegendӓ uqığan. Uquın tӓmamlağannan soñ, Mirfatıyx ağa Zӓkiyev (Зәкиeв) tatar tele kafedrasında êşkӓ qala. Başta ölkӓn uqıtuçı, annarı doŝent (дoцeнт), ӓ 60nçı yıllarda tatar tele kafedrası mödire hӓm fӓnni êş buyınça prorektor bulıp êşli başlıy. Doktorlıq dissertaŝiyӓsen (диссeртaциясeн) yaqlağaç, professor dӓrӓcӓsenӓ iyӓ (ия) bula.
Ğalim isemen aqlap, ğasırlarnı ğasırlarğa totaştırıp, ğomer yılların barlauçı Mirfatıyx Zӓkiyıv Qazan pedagogika institutınıñ rektorı bulıp, ӓ annarı Tatarstannıñ Ğalimcan İbrahimov isemendӓge Tel, ӓdӓbiyat hӓm sӓnğat’ institutı direktorı da bulıp êşli. Namuslı hӓm fidakar’ xezmӓte belӓn ul bik küp fӓnni dӓrӓcӓlӓrgӓ ireşӓ. Ӓytik (Әйтик), Tatarstan Fӓnnӓr akademiyӓseneñ (aкaдeмиясeнeң) akademik-sekretare; Amerikadağı Xalıqara biografiya institutnıñ konkursı buyınça dönyada iñ tanılğan citӓkçelӓrneñ berse; 1995nçe yılda anı Törkiyӓneñ (Төркиянeң) Atatörek isemendӓge tel cӓmğıyӓtenӓ maqtawlı xoquqıy ӓğ’za itep tӓ alalar. Qısqası, Mirfatıyx ağanıñ rӓsmi, ğıyl’mi dӓrӓcӓlӓre, maqtaulı isemnӓre bixisap.
Tatar hӓm törki tellӓr, alarnıñ tarixı buyınça çiksez xezmӓtlӓr avtorı, akademik Mirfatıyx Zӓkiyıv – küp kenӓ fӓnnӓr kandidatınıñ xörmӓtle ostazı, şaqtıy kitaplar avtorı da. Ğalimneñ fӓnni xezmӓtlӓre tatar tele belӓn genӓ çiklӓnmi. Anıñ ber kitabı Törkiyӓdӓ (Төркиядә) ″Sӓlӓngӓ″ kitap nӓşriyӓtında basılıp törek uquçıların söyınderӓ. ″Töreklӓrneñ hӓm tatarlarnıñ tamırları″ digӓn ӓlege fӓnni mӓqalӓlӓr cıyıntığında tatar xalqınıñ kilep çığışı belӓn bӓyle mäğ’lümatlar birelӓ. Hӓm şulay uq tatar xalqınıñ dialektik üzençӓleklӓre, yıraq tarixlar buyı yӓşӓgӓn geografik urınnarı, bolğar-tatar êtnonimı hӓm dӓ anıñ mӓğ’nӓse, Çıñğız xanlı Mongol dӓwlӓtendӓ (дәүләтeндә) tatarlarnıñ êtnogenezı, cir yözendӓge barlıq törki qawemnӓrneñ çığışları hӓm tarixi üzençӓleklӓre turında tӓfsille mӓğ’lümatlar birelӓ ӓlege kitapta. Filologlar hӓm tarixçılar öçen iskitkeç bay xӓzinӓle bu cıyıntıq 512 bittӓn tora. Kitap inde ikençe mӓrtӓbӓ basılğan. Anıñ berençe basması 1000 danӓ tiraj belӓn dönya kürgӓn bulğan.
Kürenekle tatar ğalimeneñ bu kitabı törek telenӓ rusça basmadan tӓrcemӓ itelӓ. Törekçӓ tӓrcemӓne törek yegete Ahsen ӓfӓnde Batur başqarıp çığa. Törle-törle nӓşriyat ölkӓlӓrendӓ tӓrcemӓçe bulıp êşlӓgӓn, ingliz hӓm ğarӓp tellӓrendӓ dӓ irken aralaşuçı törek yegete 10 yıllap Üzbӓkstanda yӓşi. Bu dӓwerdӓ ul rus telen dӓ şaqtıy yaxşı üzlӓşterӓ. Küp kenӓ yıllar jurnalist ta bulıp êşli. Ӓ inde ul Üzbӓkstannan üz ölkӓse Törkiyӓgӓ ӓylӓnep qaytqannan soñ, yağ’ni 2003nçe yılda ″Sӓlӓngӓ″ kitap nӓşriyatın açıp cibӓrӓ. Şulay itep, kürenekle tatar ğalime, professor Mirfatıyx Zӓkiyevnıñ ″Töreklӓrneñ hӓm tatarlarnıñ tamırları″ isemle kitabı da ӓlege nӓşriyatta tӓrcemӓ itelep, törekçӓ basma bularaq dön’ya kürӓ.
Tanılğan kiñqırlı ğalim Mirfatıyx Zӓki ulı tyurkologiya, lingvistika mӓktӓbeneñ kürenekle wӓkillӓrennӓn berse bula, anıñ fӓnni tikşerenülӓreneñ fundamental’ fӓn üseşenӓ zur öleş kertkӓnlege dӓ bilgele. Ğalim tel, millӓtara hӓm telara êlemtӓlӓr ölkӓsendӓ fӓnni mӓktӓplӓr dӓ tözi. Şulay uq, Mirfatıyx Zӓkiyevnıñ 800gӓ yaqın fӓnni xezmӓtlӓre, şul isӓptӓn, anıñ 60lap monografiya, dӓreslek hӓm uqu ӓsbapları dön’ya kürӓ. Ul meñӓrlӓgӓn uqıtuçı, 60qa yaqın fӓn kandidatı ӓzerlӓgӓn, anıñ uquçılarınnan 18e fӓn doktorı hӓm professorlar bulğan.
Ğomumӓn alğanda, törki-tatar dön’yasında üz fӓnni yünӓleşen buldırğan olpat ğalim, tirӓn belemle belgeç, möxtӓrӓm ostaz, zıyalı şӓxes Mirfatıyx Zӓkiyıvnıñ tel beleme ölkӓsendӓge tirӓn belemnӓre hӓrwaqıt iñ yuğarı dӓrӓcӓdӓ ixtıyac bula. Monnan tış ğalim, bik küp kenӓ filologik konferenŝiyӓlӓrdӓ (кoнфeрeнцияләрдә) çığış yasıy, barlıq ictimağıy hӓm xalıqara tyurkologiya kongresslarında dokladlar uqıy, tatar lingvistikasın çit il forumnarında da tӓq’dim itӓ. Bolar arasında: Törkiyӓ (Төркия), Angliya, Amerika Quşma Ştatları, Germaniya, Vengriya, Yugaslaviya, V’yetnam (Вьeтнaм) bar.
Tanılğan filolog-ğalim Mirfatıyx Zäkiyev (Зәкиев) 2023nçe yılnıñ 18nçe avgust könne 95 yäşendä Tatarstan başqalası Qazanda wafat buldı.
Çığanaqlar:
1) https://tatar-inform.tatar/news/t-...
Ruşaniyӓ (Рушaния) Altay:”Töreklӓrneñ hӓm tatarlarnıñ tamırları”. “Tatar-inform “.
13.03.2008
2)https://vatantat.ru/2020/09/33304...
Ğıylexanov R. :“Professor Mirfatıyx Zӓkiyıv:”Telesӓ qayda yığılıp ülergӓ
mömkinsez, yӓşisegez (яшисeгeз) kilsӓ, yoga (йога) belӓn şöğıl’lӓnӓ başlağız, didelӓr! “. ”Watanım Tatarstan”. 03.09.2020
3)https://tulpar.info/articles/sh-khes...
Zӓkiyıv M. Z. :”Berençe törki etnonimnar”. 14.08.2020
4)https://kzn.ru/meriya/kazanskaya-...
“Marta Mart’yanova hӓm Mirfatıyx Zӓkiyıv “Qazannın maqtaulı grajdaninı”
isemenӓ layıq buldılar.Yañalıqlar.16.08.2021
Törle çığanaqlardan tuplap ӓzerlӓwçe: Kadriyӓ Mӓyvacı
Tatarça podkastlar (тавыш язмаларыбыз)
