Könbatış turında

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması      

Soňğı ike ğasır buyı könbatıştan tış cämğiyät’lärneň barısında diyärlek könbatışqa iyärü barışı küzätelä. Bu wazğiyat’ könbatış häm anıň ŝivilizaŝiyase bu barişta täêmin itkän östenlekkä bäyle. Könbatışqa qarşı köräşlärendä ciňelgän cämğiyät’lär çişeleş bularaq bilgele ülçämdä könbatışqa iyärä bara.

Alarnıň bu köräştä ciňelüeneň säbäbe hiçşiksez könbatıştağı täraqqıyät’lär genä tügel. Bu cämğiyät’lärneň üz tarix, ğoref-ğadät, mädäniyät häm ŝivilizaŝiyalärennän ayırılıp, zamana belän bergä atlamawı, ixtıyacların qanäğat’ländermäw yäsiä oçraşqan qurqınıçlarnı yuqqa çığara almawları xäzerge wazğiyät’neň töp säbäbe bula ala. Alarnıň üzlärenä xas adımnar, ontologik qaraş, gnoseologik töşenü belän êzlänülären däwam itterüläre zarur.

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Cämğiyät’lärneň bu êzlänüläre hiçşiksez tuqtamayaçaq. Läkin tormış däwam itä. Könbatıştan tış cämğiyät’lär turında “başta üzlären yaňartsınnar, soňınnan könbatış belän êlemtä qorsınnar” dip äytä almıybız. Ber yaqtan bu tırışlıqların däwam ittergändä, ikençe yaqtan qotılğısız bularaq könçığış, könbatış, tön’yaq, kön’yaq belän mönäsäbätlären däwam itterälär. Tormış däwam itä çönki. Üz ontologik torışın qatğilaştırmıyça, könbatıştan tış cämğiyät’lär könbatış häm anıň ŝivilizaŝiyase belän nindi mönäsäbät qoraçaq soň? Könbatışqa qarata nindi poziŝiyadä bulaçaq? İslam ŝivilizaŝiyase kebek ük zur ŝivilizaŝiyalär dä êlekke häm tamırları ütkännärgä barıp totaşa. Küp ğasırlar belän cıyılğan berekmäläre, bik ayırmalı cämğiyät’lärne bergä yäşätä alu täcribäläre belän xäzerge waqıtta bolay da üz mayakları bar. Bu mayakları bügenge köndä oçraşqan problemalarnıň çişeleşe öçen artığı belän yaqtırta. Din bularaq İslam dä ber’yulı tügel, ä tormıştağı wazğiyätlärgä bäyle, êtaplı bularaq cäyelde.

Könbatıştan tış cämğiyätlär ber yaqtan üzlären küp yaqlı qabat qamillӓşterü tırışlıqları däwam itkändä könbatışqa qarata nindi totış yäisä poziŝiyadä bulaçaq soň?

Bu sorawnıň cawabı ütkändä dä möhim ide, läkin bügenge köndä tağın da ähämiyätle. Könbatışnıň soňğı 2 ğasırlıq barışta bar dönyağa täêsire tağın da arttı. Tağın da möhime – könbatıştan tış cämğiyät’lärdän 10 millionnarça keşe könbatışta yäşi. Üzläre yäşägän geografiya belän könbatış cämğiyätläre arasında qorılaçaq êlemtä zur ähämiyätkä iyä.

Yawlaw säyäsätläre arqasında könbatıştan tış cämğiyät’lärdä bulsın, assimilyaŝiya säyäsätläre arqasında könbatışta yäşäwçe çittän kilüçe cämğiyät’lärdä bulsın könbatışqa qarşı çığu bik cäyelgän. Könbatışnıň yawlaw yäisä assimilyaŝiya säyäsätlärenä duçar qalğan keşelärneň xis-toyğısın aňlap bula. Monıň belän bergä qaywaqıt bu qarşı çığu könbatış belän genä çiklänmi, tormışnıň barlıq ölkälären dӓ üz êçenä ala ala. Könbatış, modernizaśiya, kapitalizm, globalizaśiyağa qarşı totışlarnı här ölkädä kürep bula. Qarşı çığu xis-toyğısı qayçaq qarşıdağı äyberne küpertep kürü, urınsızğa qurqu kebek. Zamançalaşu, global’läşü, könbatış, sionizmnan şikkä kerü, yägni zur köçe bulğan täňre köçe urınına kürüder.

Hiçşiksez könbatış häm ŝivilizaŝiyasendä qarşı çığu zarur närsälӓr bar. Yalğış häm üz-üzeňä artığı belän ışanıp, yasalğan bäyäläwlärdän soň başqarılğan qarşı çığular tügel, kümäk qarşı çığular. Çarasız qalu, ciňelü, qamap alınu, kimsenü xis-toyğısı belän härnärsagä qarşı bulu häm qarşı çıqqan äyberne täňre köçe itep kürü şäxeslärne tınıçlandıradır bälki. Massaküläm bularaq ayıruça da yäş’lärne qızıqtıra ala. Qarşı çığu belän küp närsäne cimerep bula. Läkin rizasıqlıq belän yäki qarşı çığıp, bernindi original’ närsä qorıp bulmıy. Ber keşe, ideologiya, qaraşqa rizasızlıq beldergän oçraqta ul qarşı çıqqan närsäneň tağın da kübräk şäkel aluına êtärgeç bula. Rizasızlıq belderep, üzeňne kürsätü kiresençä qarşı bulğan äybergä ciňelü digän süz.

İkençe yaqtan rizasızlıq belderü tınıçlandırsa da, qamap alunı tağın da tirӓnӓytüdӓn, tormış, dönya hӓm çınbarlıqlardan tağın da ayırıp aludan başqa nӓrsӓ kiterӓ soñ? Barı tik qarşı çıqqan nӓrsӓne tağın da bilgele itӓ, ixtimallı xezmӓttӓşlek mömkinleklӓren beterӓ, çişelmӓwçӓnlek hӓm çarasızlıqnı tağın da tirӓnӓytӓ. Bügenge köndӓ çişelmӓwçӓnlekne arttıru, ciñelgӓn keşe psixologiyase belӓn hӓrnӓrsӓgӓ qarşı bulu, kire qağu tügel, ӓ üz-üzeñӓ ışanıp, mӓs’ӓlӓlӓrne çişü zarur. Şunıñ öçen rizasızlıq belderüneñ cӓlep itüçe yaqlarına aldanmıyça aqıllıq fiker yörtep, hӓr yaq belӓn mönӓsӓbӓt qorırğa kirӓk.

Mӓs’ӓlӓgӓ kilgӓndӓ isӓ könbatışqa qarşı tügel, ӓ könbatış turında dip ӓytergӓ kirӓk. Çönki könbatışqa qarşı digӓndӓ başta uq qarşı bulunı assızıqlıybız. Rizasızlıq belderü keşelӓrne yuldan yazdıra, ciñelüne garantiyali. İkençe yaqtan könbatışqa qarşı bulu isӓ könbatışnı üzӓkkӓ quyu digӓn süz. Könbatıştan tış cӓmğiyӓt’lӓr üz ışanuı, mӓdӓniyӓt’ hӓm śivilizaśiyalӓrenӓ ӓhӓmiyӓt birergӓ tiyeş. Bezneñ qararş cӓhatebezne isӓ tabiği bularaq İslam hӓm śivilizaśiyase, üz tarixıbız hӓm mӓdӓniyӓtebez bilgelӓrgӓ tiyeş.

Bügenge kön şartlarında isӓ könbatış turında nindi qaraşıbız bulırğa tiyeş soñ? Bu bӓxӓs yaña tügel. İke ğasırdan artıq ütkӓne bar. Bu tӓcribӓlӓr yaqtılığında bӓyӓlӓwne dӓwam itterӓçӓkbez.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı