İlbaşı idaräse sistemasına küçkänçe annan kire qaytumı?

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL yazması

 24 nçe iyün’dä Törkiyädä 32 nçe ğomum saylaw häm berençe tapqır ilbaşı idaräse sisteması saylawı ütkäreläçäk. Berençe çiratta “Ğadälät häm qalqınu” partiyäse bulu belän bergä Cömhür ittifağı referendum belän qabul itelgän ilbaşı idaräse xökümät sisteması êçendä problemalarğa çişeleş tabu belän bäyle wäğ’dälären citkergändä, Millät ittifağı êçendäge partiyälärneñ iñ möhim wäğ’dälärennän berse - parlamentariy sistemasın kire qaytaru. Ägär ciñügä ireşsälär saylawdan soñ qısqa waqıt êçendä parlamentariy sistemasına qaytu öçen söyläşülär alıp baralar. 

Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul’tetı dekanı professor doktor Kudrät Bülbülneñ mäs’älä belän bäyle añlatmasın täq’dim itäbez.

Oppoziśiya partiyäläre küpme genä qarşı bulsalar da ilbaşı idaräse sisteması yäisä Törkiyädäge iseme belän ilbaşı idäräse xökümät sisteması referendum belän qabul itelde. Yaña sistema 24 nçe iyün’dä ğamälgä keräçäk. Oppoziśiyanıñ yaña sistemanı bötenläy kürmiçä, problemalarğa çişeleş tabıp tapmawın sınap qaramıyça qatğıy räweştä kire qağuı aqılğa sıymaslıq xäl. Östäwenä kire qaytarılırğa telängän sistema Törkiyädä yaqınça 140 yıl ğamäldä bulğan häm daimi räweştä küp yaqlı problemalar tudırğan sistema.

Parlamentariy sisteması yaxşı êşlägän illär dä bar älbättä. Ämma Törkiyä cähätennän çığıp qarağanda parlamentariy sisteması kiterep çığarğan krizislar, ilneñ idarä itelä almaslıq xälgä kilüe xatirälärdä bik açıq saqlana. Bu mäs’älädä êlegräk yazılğan “İlbaşı idaräse sisteması: säbäplär, isbatlawlar, kötkännärebez” isemle xezmättän dä mäğ’lümat alırğa mömkin. 

1961 nçe yılğı Töp Qanun belän ğamälgä kergän,millät wäkilläre tarafınnan kontrol’ itelmägän xärbi häm xökem çığaru ximayäse kiterep çığarğan problemalar bik yaxşı belenä. Prem’yer-ministr häm ministrlarnıñ üterelüe, säyäsätçelärgä yanawlar ,parlamentnı qamap alıp ilbaşı saylawı ütkärü kebek waqıyğalarnıñ yarası äle haman da tözälmäde. 

Xronik xälgä kilgän säyäsi sistema krizisları ,koaliśiyalar,qısqa waqıtlı xökümätlär belän ilneñ niçek upqınğa êtärelüe dä onıtılmadı.

1961 nçe yılğı Töp Qanun belän kiterelgän häm strukturasında, êşläwendä millät wäkilläre berniçek tä täêsirle bula almağan xökem çığaru byurokratiyäse qaldırğan turta haman da bik açıq kürenä. Bu xökem çığaru byurokratiyäse il üseşe, demokratiyäläşü häm tağın da kübräk irekkä qawışu aldında kirtä buldı.

Strukturası kirägençä bolay da status-kvoçı bulğan byurokratiyabız yış üzgärgän säyasi xakimiyätlär häm koaliśiyalar säbäbe belän tağın da iniśiativa kürsäta almaslıq xälgä kilde.

Törkiyä üz teläkläre nigezendä xäräkät itmägän oçraqta tışqı ximaya faktorlarınıñ global’ aktyerlarnıñ êçke ximaya faktorları aşa iq’tisadıy qatışular belän yäisä terrornı arttırıp sistema êçendäge balanslar belän uynawlarınıñ täêsire äle haman da tulısınça betmäde.

Şul xätle  problemalarnı “Ğadälät häm qalqınu” partiyäle yıllar onıttırğan kebek kürenä. 2000 nçe yıllardan soñ 4 däwer däwam itkän “Ğadälät häm qalqınu” partiyäle xakimiyät yılları yalğıştırmasın. Bu wäzğiyät’ sistema barlıqqa kitergän wäzğiyät’ tügel,iskärmäle wäzğiyät’.  

İslam dönyasın da kertep könbatıştan tış cämğiyat’lärneñ ike töp probleması –millät omtılışlarınıñ säyäsättä citärlek däräcädä çağılış tapmawı ,xakimiytkä kilgännän soñ demokratik üzgäreş täêmin itelä almaw.

Törkiyädä qabul itelgän ilbaşı idaräse xökümät sisteması belän ilbaşı bulıp saylanu öçen namzätlärdän berse 50%tan kübräk tawış cıyarğa tiyeş. Yaña wäzğiyät’neñ qıyınlığın kürgän ,ilbaşı idaräse sistemasına yaqlaw kürsätüçelärdän qayberläre “Döres êşlädek mikän” dip şiklänülären dä belderä.Başta başqalarına ixtıyac  xis itmiçä üz saylawçılarınıñ tawışı belän xakimiyät bula aluları turında uylıylar. 

Bu qaraş Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ gel daimi räweştä xakimiyättä bulaçağına nigezlängän qaraş. Parlamentariy sistema Ärdoğan kebek köçle liderlar bulğan däwerlärdä problema kiterep çığarmasqa mömkin. Ämma säyäsi tarixıbızğa küz salğanda ber partiyanıñ daimi räweştä saylawda ciñüe iskärmäle xäl, Räcäp Tayyip Ärdoğannıñ şäxsi uñışı. Şuña kürä Ärdoğannan soñğısı turında uylarğa kiräk.  

Xakimiyät partiyäse cähätennän qarağanda barı tik üz saylawçıları belän saylawda awırlıqsız ciñügä ireşü ,saylanu öçen waqıt çige bulmağan parlamentariy sistema tağın da uñaylı sistema itep kürelä ala. Totrıqlılıqnıñ  daimi buluı, millät omtılışlarınıñ säyäsi xakmiyättä tağın da kübräk çağılış tabuı ,bik qıyın geografik kiñlektä urnaşqan Törkiyäneñ tağın da ciñel idarä itelä aluı ,sistema êçendäge demokratik üzgäreş häm borılışlarnıñ tağın da ciñel başqarıluı cähätennän säyäsi sistemanıñ almaştırıluı Törkiyä öçen mäcbüri.

Bu qısada “Ğadälät ham qalqınu”partiyäse üze öçen awır ämma döres bulğannı êşläde. Üzgäreşlär belän monnan soñ Törkiyädä säyäsätneñ xucası millätter. Millättän wäqalät almağan êçke häm tışqı ximaya üzäkläreneñ säyäsi sistemağa qatışu mömkinlekläre bik zäğif’läde. Säyäsi sistema belän bäyle struktura problemaları zur külämdä çişelde. Monnan soñğı problemalar sistema belän tügel , ğamälgä kertü belän bäyle bulırğa mömkin.

Bu säbäple oppoziśiyadan yaña sistema ğamälgä kermiçä , anı kürmiçä, sınap qaramıyça ,ütkännärneñ êşlämägän sistemasın kire qaytaru öçen tırışu urınına ğamälgä kertü belän bäyle ixtimal problemalar mäs’äläsendä kisätü häm çişeleş tabu kötelä.

Oppoziśiya partiyäläre xäzergä abaylap betermäsä dä yaña säyäsi sistema alarnı da üzgärtä. Millätkä östän qarağan, anıñ yäşäw räweşen bilgelägän ,daimi räweştä watandaşnıñ kiyem-salımı belän bulışqan partiyälärneñ ber kön millätkä yäşätkän qayğı-xäsrätlärne tügel, tağın da uñay wäğ’dälär birüläreneñ töp säbäplärennän berse –üzgärgän säyäsi sistema.

Professor doktor Qudrät BÜLBÜL - Änkara Yıldırım Beyazıt universitetınıñ säyäsi belemnär fakul'tetı dekanı