حق‌آبه رودخانه‌های مشترک، یکی از موارد اختلاف میان تهران و کابل

پس از به روی کار آمدن گروه طالبان در آگوست 2021 در افغانستان نیز تنش‌های میان دو کشور درباره حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند (هلمند) افزایش یافته است.

مقامات ایرانی طی ماه‌های اخیر برخا اظهارات تهدیدآمیزی درباره اختلافات مربوط به تنش آبی با افغانستان بیان کرده‌اند. مسئولین دولت طالبان نیز مدعی هستند اینگونه اظهارات باعث تخریب روابط میان دو کشور خواهد شد. طی سال‌های اخیر همواره هر دو کشور با استناد به معاهده آبی رودخانه هیرمند مدعی برحق بودن خود شده‌اند.

هم اکنون مناطق جنوب غربی افغانستان و جنوب شرق ایران که در حوزه آبریز رودخانه هیرمند جای دارند با مشکل خشکسالی، کاهش جمعیت، قاچاق مواد مخدر و انسان و همچنین حضور گروه‌های مسلح روبرو است.

ایران و افغانستان پس از کشمکش‌های فراوان درباره مساله آب‌های مرزی بالاخره در سال 1973 معاهده مربوط به حق‌آبه ایران از رودخانه هیرمند را امضا کردند که براساس آن افغانستان متعهد به تحویل 26 مترمکعب آب در ثانیه به طرف ایرانی در «سال آبی معمولی» شده است. از دیگر سو ایران نیز براساس معاهده مذکور باید امکان استفاده از بنادر خود در آب‌های آزاد را برای افغانستان فراهم می‌آورد.

اما وجود شرط مربوط به سال آبی معمولی در این معاهده و تغییر مداوم حکومت‌ها در ایران و افغانستان باعث عدم کارایی معاهده آبی میان دو کشور شده است.

رودخانه هیرمند به عنوان طولانی‌ترین رود افغانستان نقش مهمی در زندگی مردم ولایات هیلمند و نیمروز دارد. از سوی دیگر، ساخت چندین سد بر روی این رود باعث کاهش دبی آب در مناطق پایین دست آن و بخش ایرانی رودخانه شده است.

- خشک شدن دریاچه‌های مرزی

دریاچه هامون که سه دریاچه متصل «پوزک»، «صابری» و «هلمند» در مرز ایران و افغانستان که از سوی رود هلمند تغذیه می‌شوند، اما به دلیل کاهش سطح آب این سه دریاچه با پدیده خشک شدن مواجه شدند.

- طرح‌های آبی ایران

علی رغم این که طبق توافق دو کشور میزان آبی که قرار است به سمت ایران روانه شود، مشخص شده، غیر از دوران پرباران و ذوب شدن برف‌ها، این روند به طور منظم صورت نمی‌گیرد.

ایران خواستار حق‌آبه ماهانه معین شده طبق معاهده بوده، اما طرف افغانستان با اشاره به خشکسالی تاکید دارد که این معاهده در «سال آبی عادی» قابل اجرا است.

همچنین افغانستان با اشاره به این که میزان آب جاری شده به ایران در دوران بالا رفتن سطح آن بالاتر از میزان معین شده در معاهده است، عنوان می‌کند که تهران حق‌آبه خود را هر سال دریافت می‌کند.

ایران نیز به بهانه توسعه کشاورزی کانال‌هایی را از این رود به سمت مزارع احداث کرده است. این موضوع نیز باعث کاهش جدی در این میزان شده است.

البته روش مدیریت آبی هر دو کشور مورد انتقاد قرار می‌گیرد. این موضوع گاها در گزارش‌های سازمان ملل متحد بازتاب پیدا می‌کند. چراکه دریاچه ارومیه در شمال غرب ایران نیز به دلیل مدیریت‌ نادرست آبی دچار همین مشکل شده است.

- تغییر طبیعت منطقه

با کاهش میزان آب رود هیرمند و خشک شدن دریاچه هامون، صیادی در این حوزه سیستان پایان یافته و کشاورزی نیز دچار ضربه سختی شده است. این امر موجب تضعیف اقتصاد منطقه و در نتیجه ایجاد موج‌های مهاجرتی شده است.

شمار گونه‌های جانداران منطقه نیز رو به کاهش است.

از سوی دیگر، با کاهش قدرت دولت افغانستان، پرورش خشخاش که نیاز به آب کمتر و با سود بیشتر است رواج پیدا کرد. این روند نیز بیشتر در اطراف رود هیرمند گسترش یافته و بر اساس گزارش‌های سازمان ملل متحد، افغانستان 80 درصد از افیون جهان را تامین می‌کرده است.

این منطقه که روزگاری خاک‌های حاصلخیز و مزارع وسیع کشاورزی آن زبان زد عام بود، اکنون به یک مرکز قاچاق انسان تبدیل شده است. افغان‌ها و پاکستانی‌هایی که نگرش مهاجرت دارند، در این منطقه جمع شده و از این جا نخست به ایران و سپس عازم کشورهای غربی می‌شوند.

برخی از گروه‌های مسلح که علیه ایران و پاکستان می‌جنگند، در فعالیت‌های قاچاق انسان نقش ایفا می‌کنند.

- اهمیت همکاری برای منافع مشترک

نزدیک به 50 سال از معاهده آبی بین دو کشور می‌گذرد و اکنون شرایط سیاسی برای هر دو کشور نیز به بن‌بست خورده است. به همین دلیل کارشناسان معتقدند که دو کشور باید سریعا این مشکل را رفع کنند.