Вулкандар жарылат

Сүйүктүү окурмандар, программабыздын бүгүнкү чыгарылышында жыйынтыктары жандуулар үчүн апаатка жол ачкан вулкандык кыймылдарга токтолобуз. Вулкандар жарылат анткени деп сөзүбүздү баштайбыз.  

Вулкандар жер кыртышынын ичиндеги магма жана газдардын жер бетине карай жогорулашы жана эркин болушу менен жарылат. Жер кыртышынын астында жайгашкан магма жогорку температура жана басым астында эрийт. Магма жер кыртышынын ичиндеги магмалык камераларда топтолуп, бул камераларда басымды пайда кылат. Басым жогорулаган сайын магма жер бетине карай жыла баштайт жана  бара-бара жер кыртышын катуу тешип өткөн бул материал жер бетине чыга баштайт. 

Магмадагы газдар көбүнчө суу буусу, көмүр кычкыл газы жана азот сыяктуу бирикмелер. Магма жер бетине көтөрүлгөндө, ичиндеги газдар басым астында эрүү менен бирге кыймылдайт. Жер бетине жакындаган сайын басым азайып газдар магмада эрип, эркин болот. Бул катуу жарылуунун натыйжасында газдардын жер кыртышына кирип, магманы жерге алып баруусуна себеп болот.Бул жарылуулардын катуу таштарды көптөгөн километр жогору түртүп тоонун пайда болушун кошо ала келет. Вулкандык тоолору жер бетиндеги жанар тоолордун, айрыкча туфтордун жана лава агымдарынын муздашынан пайда болот. Түркияда Немрут, Эржиес жана Сүфан, Италияда Этна жана Везувий, Японияда Фудзи жана Индонезияда Тамбора тоолору буга мисал. Дүйнөдөгү эң бийик жанар тоо - АКШнын Гавайи аралындагы Мауна Лоа тоосу, бийиктиги төрт миң бир жүз алтымыш тогуз метр.

Атылуунун натыйжасында жанар тоо материалдары атмосферага чачылат. Бул материалдарга күл, лаванын бөлүкчөлөрү жана вулкандык бомба деп аталган чоң тоо тектери жана күйүүчү жанар тоо күлү менен газдын аралашмасы болгон пирокластикалык агымдар кирет. Жарылуулардын интенсивдүүлүгү магманын суюктугуна, жер бетине жеткен материалдагы газдын көлөмүнө жана жанар тоонун жалпы түзүлүшүнө жараша өзгөрөт. Геологиялык процесстердин табигый натыйжасы болгон жанар тоолордун атылышы экология жана техногендик байлыктарга катуу таасирин тийгизет.

Вулкандар геологиялык убакыттын масштабында узак мезгилдерде пайда болгон жана өнүккөн. Вулкандык активдүүлүк дүйнөнүн калыптануу этаптарында күчтүү түрдө көрүнөт. Бул мезгилде вулкандар планетабыздын үстүн жана атмосферасын калыптандырып, бүгүнкү абалга келишине салымын кошот. Мисалы, Жердин алгачкы тарыхында жанар тоонун активдүүлүгү атмосферада газдардын жана суу бууларынын пайда болушунда маанилүү роль ойногон.