Törkiyä häm dönya waqiğaları 15

Yaqınça 10 yıl buyı P5+1 illäre belän İran arasında däwam itüçe İrannıň atom-töş programması mäs’äläsendäge söyläşülärdä möhim etapka ireşelde. AQŞ, Rusiyä, Qıtay, Angliya, Frantsiya häm Germaniyadän toruçı dönya köçläre belän İran problemanıň tınıç maqsatlı yullar aşa çişelüe öçen Qısa kileşüen imzaladı. Soňğı şäkelen 31nçe iyun könne alaçaq Qısa kileşüe taraflarnıň möhim etapka kcitülären kürsätep tora. Soňğı kileşü xaqında älegä berärnärsä äytü mömkin bulmasa da, bu alkileşüneň strategik qimmätkä iyä buluı ap-açıq. 10 yıl buyı küp tapqır tuqtap qalğan, xätta uňışsızlıqqa duçar bulğan bu barışta ireşelgän noqta ähämiyätkä iyä. Kileşüneň möhimlege – 36 yıl buyı qarşı qotıplarda urnaşqan AQŞ häm İrannıň tınıçlıq noqtasına ireşüeder. Çınında, atom-töş kileşügä tarixi üzençälek qazandırğan närsä – kileşüneň eçtälege qadär AQŞ-İran mönäsäbätläreder.

Şul räweşle, Qısa kileşüeneň ike yaqtan tikşerelüe zarur. Berençese – xalıqara häm regional’ iminlek cähatennän atom-töş kileşüneň tözelüe, ikençese – İrannıň AQŞ häm dönya cämäğatçelege belän mönäsäbätlärendä iğtibar cälep itüçe alğarışnıň tä’min itelmäweder.

Başta kileşüneň eçtälegenä küz salsaq, taraflarnıň kritik taşlamalar yasap, kileşü noqtasına ireşüen kürenä. Kileşü säyäsi totış üzgäreşen çağıldıra. Çönki Qısa kileşüenä kürä İran yıllar buyı üze öçen bik möhim buluın äytkän atom-töş programmasınnan artqa taba radikal adım yasadı. İran atom-töş tsentrifugalar külämen azaytaçaq, uran bayıtu külämen 3,67% tiräse çınğa aşıraçaq, bayıtılğan uran miqdarın 10 meň kg nan 300 kg ğa töşeräçäk, “Fordo” reaktorında uran bayıtmayaçaq. Kübräk texnik neçkälekläre bulğan tärtipkä salular İrannıň söyläşü barışında ğacäpkä qaldıruçı taşlamalar yasawın kürsätä.

Bolar öçen İranğa qarata qullanılğan embargolar betereläçäk. Awrupa Berlege illäre soňğı kileşü tözelgäç, AQŞ isä ğamälgä kertülär çınğa aşqaç embargolarnı beteräçäk. Hiçşiksez, mondoy radikal kileşüdä töp mäs’älä – ike yaqlı ışanıç, monı da Xalıqara atom energetika oyışması tikşeräçäk.
İllärneň totışların üzgärtüen küräbez. Monıň in kritik ülçäme – AQŞ belän ber rättän könbatış köçläreneň İran belän säyäsi kileşü tözüeder. Çönki Amerika Quşma Ştatları belän İran 1979nçı yıldan birle doşman bulıp kilä, İran AQŞnı Zur şaytan, AQŞ ta İrannı terrorçı yäisä terrorçılıqqa yärdäm kürsätüçe il bularaq kürä. Bu mäs’älädä här ike tarafta da bik radikal uyınçılar bar. AQş tarafında İzrail häm yähüd lobiseneň, İran tarafında isä radikal mullalarnıň mondıy kileşüne qabul itüe aqılğa sıymaslıq närsä. Xätta alar kileşügä qarşı çığunı däwam itterä.

Bu oppozitsiyagä qaramastan bu kileşüneň tözelüeneň säbäplären äytep uzarğa kiräk. Amerika Quşma Ştatları häm İrannıň ni öçen kileşüen quzğatu kileşüneň kiläçägenä qarağan küp närsälär äytä ala. Berençe itep AQŞ häm xalıqara cämäğatçelekneň İran belän atom-töş kileşü tözüeneň möhim säbäbe bar. Xalıqara cämäğatçelek häm könbatış illäre İran belän bäreleşüne däwam ittergän sayın İrannıň tirä-yağındağı aktivlığın arttıruın kürä. AQŞnıň säyäsätläre İranda rejim üzgäreşe alıp kilmägän kebek, kiresençä İrannıň töbäktäge barlığın tağın da nığıta bara. İrannıň aktivlık mäydanı Ğiraqnı uzıp, Livan, Süriyä häm xäzer Yämängä qadär barıp citte. Hiçşiksez, İran monı üze genä tügel, ä Rusiyä häm Qıtaynıň xuplawı belän çınğa aşırdı. Şul räweşle, İran möhim ülçämdä Rusiyä häm Qıtaynıň tä’sir ölkäsendä urın ala. Amerika Quşma Ştatlarınıň bu kileşü yärdämendä ber yaqtan İrannı üz yanına cälep itärgä, ikençe yaqtan Rusiyä häm Qıtaynı töbäktän yıraqlaştırırğa tırışuı äytelä alına. Näticädä AQŞnıň İran iqtisadı, energetika çığanaqları häm geopolitikasında tağın da tä’sirle buluı mömkin.

İkençe yaqtan İran yıllar buyı däwam itüçe awır embargolardan tuyğan. Embargolar İrannıň barı tik iqtisadı häm iminlegenä genä tügel, ä tağın da möhime xalıqara wazğiyätenä zur yoğıntı yasıy. Üskän illär belän säwdä mönäsäbätlären qora almağan İrannıň iqtisadın häm ictimaği totrıqlılığın däwam itterüe zur bäyälär tülätterä. Bu arqada İrannıň da AQŞ häm Könbatış belän mönäsäbätlärne üsterü telägen aňlap bula häm ratsional’ adımdır. İran xalqınıň kileşüdän soňğı söyeneçe kileşüneň dönyağa açılu forsatı bularaq bäyälänä alına.

Näticä bularaq kileşü unışlı räweştä ğamälgä kergän oçraqta barı tik taraflar öçen genä tügel, ä Törkiyä, Yaqın Könçığış häm dönya säyäsäte öçen tarixi näticälär tudıra ala. Bu näticälärneň ayıruça bäyälänüe zarur. Bolar arasında iň aşığıç näticä – qalğan regional’ krizislarğa, läkin ayıruça Süriyädäge watandaşlar suğışına çişeleşneň tabıluı ixtimalıdır.