Törkiyä häm dönya waqiğaları 13

Berençe bötendönya suğışınıñ 100 yıllığında bäxäsläşelüçe mäs’älä – Ğosmanlı İmperatorlığınıñ üzen tarqatqan suğışqa ni öçen quşıluıdır. Hiçşiksez, Ğosmanlı däwläte citäkçeläre bu suğışta ciñeläçäklären belä almağan, läkin ciñü yawlayaçaqların da farazlamağan. 100 yıl elek häm bügenge köndä Ğosmanlı-Germaniya-Awstriya Vengriya ittifaqınıñ xärbi köçe köndäşläre bulğan Angliya-Frantsiya-Rusiyä ittifaqınıñ köçennän äz buluı belenä. Çönki Ğosmanlı İmperatorlığı häm Awstriya Vengriya bolay da küp sandağı suğışlarda ciñelgän, Germaniya isä soñğı 40-50 yılda ğına üskän köç bula.

Xälbuki, Angliya häm Frantsiya 300 yıl Rusiyä isä yaqınça 200 yıl Awrupanıñ iñ zur köçläre bula. Angliya häm Frantsiya ike ğasır elek sänägät inqilabın çınğa aşıra häm alğa kitä, Germaniya barı tik 45 yıl elek 1871nçe yılda berläşkän däwlätkä äylänä. Ğosmanlılar isä sänägät inqilabın başqarıp çığa almağan kebek Awrupalılar tarafınnan “Awrupanıñ xasta keşese” bularaq yörtelä ide. Ğosmanlılar 19nçı ğasır buyı, ayıruça 1877-78nçe yılğı Urıs suğışında häm 1912-13tä çıqqan Balkan suğışlarında zur cirlären yuğalta.barlıq tiskäre närsälärgä qaramastan Ğosmanlı imperatorlığınıñ Berençe bötendönya suğışına quşıluınıñ säbäbe närsädä soñ?

Ğosmanlı imperatorlığınıñ Berençe bötendönya suğışına quşıluınıñ qararın İttihat häm Terraki partiyase citäkçeläre bira. Bu partiyaneñ aldınğı iseme isä ul waqıttağı köçle däwlät eşleklese häm xärbi ministrı Änvär Paşa bula. Bu citäkçelärneñ ni öçen Germaniya häm Awstriya-Vengriya belän xezmättäşlek başqaru qararın birüen añlar öçen başta ul waqıttağı şartlarnı iğtibarğa alu zarur. Bu şartlar arasında Ğosmanlı İmperatorlığınıñ 1877-1878nçe yılğı Urıs suğışı häm soñınnan Angliya, Rusiyä häm Frantsiya belän üsep kilüçe Germaniya arasında qaluıdır. Äbdülxämit 2nçe suğıştan soñ uzğan 1878nçe yılğı Berlin konferentsiyasennän soñ Germaniya belän ittifaqqa kerä. Ğosmanlı-Germaniya ittifaqı, ayıruça, xärbi ölkädä bik köçäyä, alman ğaskärläre häm qoralları Ğosmanlı armiyaseneñ qorıluında töp rol uynıy.

Ğosmanlı-Germaniya ittifaqı iqtisad, säwdä, transport häm qalğan ölkälärgä cäyelä başlağaç Angliya häm Rusiyäne borçuğa sala. İnglizlär Berlin-Bagdat timer yulınıñ Angliyaneñ Yaqın Könçığış mänfäğatlärenä yanawınnan borcu toya başlıy. İkençe yaqtan urıslar almannarnıñ häm berlektäşe Awstriyaneñ Balkanğa cäyelüennän tınıçsız bula. Bu ike il Germaniyane häm Ğosmanlı İmperatorlığın yanaw bularaq kürä başlıy. Här ike däwlät tä 1878nçe yılda ciñgän Ğosmanlını bülep, Germaniyane dä tä’sirsez xälgä kiterüne planıylar. Ber atuda ike quyan forsatın ezlägän häm Berençe bötendönya suğışın mondıy forsat itep kürgännär.

Şul räweşle, Ğosmanlılarnıñ Germaniya ittifaqı arqasında teläsälär dä Angliya häm Rusiyä belän xezmättäşlek başqaruı mömkin bulmıy. Çönki İttihat häm Terraki xökümäte Balkan suğışlarınnan soñ Angliya, Frantsiya häm Rusiyä belän yaqınayırğa tırışa, fäqat başqara almıy. Xätta Angliya belän qabat mönäsäbätlärne nığıtır öçen 2 suğış köymäsenä zakaz birelä, aqçası da aldan tülänä. Läkin kötelgän yaqınayu çınğa aşmıy. Angliya Ğosmanlı İmperatorlığın monnan soñ üz-üzen saqlıy almyaçaq qadär risklı il bularaq kürä başlıy.

Ğosmanlı İmperatorlığı bu şartlarğa qaramastan Rusiyä belän Awstriya-Germaniya arasındağı suğışta tarafsız qala ala ide. Läkin qısqa waqıtta Germaniya-Awstriya tarafında urın ala. Monıñ säbäbe isä – İttihat häm Terraki partiyaseneñ tışqı säyäsät ideologiyase belän bäyle. Partiya citäkçeläreneñ Germaniya yanında suğışqa quşılıp, 2 maqsatnı çınğa aşırırğa tırışuı däğwa itelä alına. Berençese – Angliya, Frantsiya häm Rusiyägä yuğaltqan cirlärne kire alıp, elekke könnärenä qabat qawışu töşençäse. İkençese – Rusiyä häm Angliyaneñ ciñelüennän soñ bu ike il tä’sirle bulğan Urta Aziyadağı törki xalıqlar belän bötenläşü planı bula. Turancılık dip atalğan bu proyekt yärdämendä Ğosmanlı İmperatorlığınıñ zur törek däwlätenä äyländerelüe planlana ide.
İttihat häm Terraki partiyase dä Germaniyaneñ Ğosmanlı İmperatorlığı belän tiran ittifaqın belgän bula. Ğosmanlı armiyasendä meñnärçä alman yuğarı däräcäle komandir wazifasın başqara, alman qoralları häm suğış kiräk-yaraqları qullanıla. Östämä bularaq ike ilneñ urtaq proyektı bulğan Berlin-Bagdat-Hicaz timer yulı zur alğarış tä’min itä. Bu proyekt tämamlanğan oçraqta İstanbulnıñ izge cirlär, Balkan häm Awrupa belän bäyläneşe nığıtılaçaq ide. Tiranäygän ittifaqtan kitü mömkin häm ciñel bulmıy. Näticä bularaq Ğosmanlılarnıñ Berençe bötendönya suğışına quşıluı xalıqara şartlar belän İttihat häm Terraki citäkçeläreneñ saylaw näticäseder.

Ğosmanlı-Germaniya ittifaqınıñ keçkemä bulsa da, bu suğışnı ciñü ixtimalı bula. Läkin bu suğışnıñ yazmışın bilgeläwçelär Angliya häm Frantsiya tügel, ä 1917nçe yılda barlıqqa kilgän ike kritik täraqqıyät bula. Berençese – Bolşevik inqilabınnan soñ Rusiyäneñ suğıştan çigelüe, ikençese dä – anıñ urınına tağın da zur köç bulğan AQŞnıñ Angliya häm Frantsiya yanında urın aluıdır.