Törkiyä häm dönya waqiğaları 89

4nçe-5nçe sentyabr könnärendä NATOnıñ kritik sammitı ütkärelde. Uels yuğarı däräcäle oçraşuında NATO aldında torğan problemalar bäxäsläşelde. 28 äğza häm tuplam 60 däwlätneñ yuğarı däräcäle wäkile qatnaşqan sammitta dürt qarar alğı planğa çıqtı. Berençese, 5000 ğaskäridän toraçaq Aşığıç qatışu köçeneñ Urta Awrupağa urnaştırıluı qararı. İkençese, Ukraina belän Rusiyä Federatsiyäse arasında utnı tuqtatu kileşüe qararı. Öçençese, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” häm başqa terror oyışmaları belän köräş alıp baru maqsatınnan çığıp 10 äğzadän toraçaq koalitsiyanıñ oyıştırıluı qararı. Dürtençese, Törkiyäneñ regional rolenä qabat basım yasaluı.

Bu qısada möhim ber täräqqiyät - İlbaşı Ärdoğan belän Däwlät başlığı Obamanıñ ozaq ber aradan soñ berençe tapqır qara-qarşı söyläşüe ide. Bu oçraşu häm törek-amerikan mönäsäbätläre yağınnan, häm Törkiyäneñ Könçığış-Könbatış arasında küper rolen qabat alğa çığaruı cähätennän möhim. Uels sammitı bulmasın, köçäytelgän Törkiyä-AQŞ mönäsäbätläre bulmasın Törkiyä tışqı säyäsäte, regional häm xalıqara säyäsät cähätennän üzgäreş noqtası bulırğa mömkin.

NATO dönyanıñ iñ köçle, bötenläşkän häm täcribäle iminlek oyışması bulırğa däwam itä. Amerika Quşma Ştatları häm Awrupa äğzaläreneñ xärbi, iqtisadi, säyäsi häm texnologik köçe NATOnı östenlekle oyışmağa äyländerde. Bu köç Ğomum särkätip Rasmussenneñ yuğarı däräcäle oçraşuda äytkäne kebek, Transatlantik töbägen imin, totrıqlı mullıq utrawına äyländerde.

NATOnıñ tözelgän 1949nçı yıldan birle, ämma bigräk tä “salqın suğış” buyı äğzaläreneñ iminlegen saqlawda uñışlı buluı mağlüm. Fäqät monıñ motlaq, absolyut ber uñış, yäğni här wazğiyättä häm problemada näticäle buluın raslaw bik awır. Bigräk tä “salqın suğış”tan soñ NATOğa citdi qarşı töşülär yasaldı. Xätta NATOnıñ häm üz äğzaläre arasında häm dönyada totrıqsızlıq buldıruı häm bäreleşlärne qotırtuı yünäleşendä akademik qaraşlar buldı.

Mäsälän, Rusiyäneñ Ukrainanı basıp aluı häm “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması probleması NATOnıñ häm äğza illär köçeneñ çiklären kürsätte. Ukraina ni çaqlı ğına NATO äğzase bulmasa da böten NATO illäre açıq räweştä yaqlawçı il. Moña qaramastan Rusiyä Ukrainanıñ Qırım töbägen NATOğa qarşı çığıp, yawlap aldı häm üz cirlärenä quştı. NATO äğzaläre bu basıp alunı tuqtata almağanı kebek yawnı beterü öçen qullanğan embargolar da tä’sirle bulmadı. Sammit waqıtında Ukraina belän Rusiyä arasında tä’min itelgän utnı tuqtatu bu suğışnı tuqtata ala, ämma Qırımnıñ elekke statusına qaytarıluı öçen tağın da kübräk ğayrät kiräk.

NATO äğzaläreneñ tağın da uñışsız citeşterüçänlege Süriyä krizisında kürende. Süriyä krizisınıñ barlıqqa kilüendä böten NATO äğzaläreneñ äzme küpme, turıdan yäki tiräläp bulsa da rolläre bar. Süriyä watandaşlar suğışınıñ üsüendä NATO illäreneñ qayberäwläreneñ aktiv, qayberäwläreneñ passiv yoğıntıları iğtibarsız qalmasqa tiyeş.

Törkiyäneñ çik buyı iminlege Süriyä yağınnan küp tapqırlar bozılğan. Törkiyäneñ ber xärbi oçqıçı Süriyä tarafınnan bärep töşerelgän. Törkiyäneñ milli iminlege yanaw astında qalğan. Fäqät NATO mäşhür 5nçe maddäne ğämälgä kertä almadı, äğzalärennän bersenä yasalğan höcüm oçrağında başqarıluı zarur urtaq iminlek mexanizmın tormışqa aşıra almadı. Monıñ urınına 4nçe maddä qısalarında Törkiyäneñ yanında buluı deklaratsiyälände, çik buyına “Patriot” raketaları urnaştırıldı. Bu çaranıñ Törkiyäneñ iminlegenä öleş kertüe qabul itelsä dä xätta, Süriyädän yasalğan yanaw potentsialın tulısınça ğämäldän çığarmadı. Bu çara Törkiyäneñ könyaq çigendäge iminlek yanawın beterä almadı.

Süriyädäge çişelmäwçänlek NATO äğzalären bik borçığan “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” kebek terror oyışmaların köçäytte.

NATO äğzaläre häm bigräk tä Amerika Quşma Ştatları, Angliya, Frantsiya häm Germaniya kebek tä’sirle äğzalär “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” oyışmasınıñ yaqınça 3 ay buyı yasağan terror ğämällärenä qarşı bernindi çara kürmäde. Barı tik “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması qurqınıçı regional status-kvoğa yanıy başlağaç NATO çaralar kürü ixtıyacın toya. “Ğiraq-Dimaşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ barı tik töbäk illärenä genä tügel, ber ük waqıtta dönya iminlegena yanawı soñ da bulsa abaylap alındı.

NATO illäre bu ike problemağa qarata tä’sirsez torışların xäzer inde tözätergä tırışa. Uels sammitınıñ maqsatı - Äfğanstan probleması belän ber rättän Ukraina häm “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması mäs’älälärenä çişeleş tabu. Bu qısada Rusiyä Federatsiyäseneñ Könçığış Awrupa illärenä yasawı mömkin höcümnärneñ totqarlanuı häm “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı ciröste xäräkätennän tış xärbi, küzläw, iqtisadi häm säyäsi operatsiyälärneñ ütkärelüe planlaştırıla.

İlbaşı Obama matbuğatqa birgän äñgämäsendä bu yünäleştäge strategiyanıñ üzençäleklären tanıttı. Bu strategiyanıñ anıq, tögäl bularaq närsägä iyä buluı, töp koalitsiyädäge illärneñ nindi rol başqaraçağı häm buluı mömkin risklarnıñ nilär bulaçağı bäxäsläşelä. Äytik, Törkiyäneñ bu strategiyada möhim rol uynayaçağı belderelä, fäqät bu rolneñ nindi bulaçağı da açıqlanmağan. Şuşı bilgesezleklär arqasında NATO qararlarınıñ tormışqa aşırıluı etabında qarşı töşülär mömkin.

Bigräk tä Törkiyäneñ “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı operatsiyälärdä şuşı borçularnıñ buluın äytergä bula. Berençese, äle dä “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasınıñ totıq itep totqan törek ilçelegeneñ 49 xezmätkäreneñ tormışları berniçek tä risk itelmäskä tiyeş. İkençese, “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışmasına qarşı ütkäreläçäk operatsiyälärdä Törkiyä hawa nığıtmaları-bazalarınıñ häm hawa kiñlegeneñ qullanıluı Törkiyäne regional qaynar yäki salqın suğışnıñ eçenä etärmäskä tiyeş. Öçençese, Törkiyäne töbäk belän qara qarşı kiteräçäk strategiya bulmasqa tiyeş. Monnan tış “Ğiraq-Dimäşq İslam däwläte” terror oyışması belän köräş alıp barılğan çaqta töbäktäge terror oyışmalarınıñ häm oxşaş bäreleşüçe aktyorlarnıñ köçäyüenä röxsät birelmäskä tiyeş. Töbäktäge totrıqsızlıq tağın da artmasqa tiyeş.