Törkiyä häm dönya waqiğaları 80

Törkiyä Cömhüriyäteneñ 12nçe ilbaşın saylaw marafonı 3 isemneñ töğäyenläşkän namzätlege belän 3nçe iyüldä räsmi räweştä başladı. Monın nigezendä xakimiyattäge “Ğädälät häm qalqınu” (AKP) partiyäseneñ namzäte Premyer-ministr Räcäp Tayyip Ärdoğan, oppozitsiya firqäläre “Cömhüriyät xalıq” (CHP) partiyäse häm “Millätçe xäräkät” (MHP) partiyäseneñ urtaq namzäte Äkmäläddin İhsanoğlu häm “Xalıqlarnıñ demokratik” (HDP) partiyäse kandidatı Sälahattin Dämirtaş yarışaçaq. Berençe turı 10nçı avgustta, ikençe turı 24nçe avgustta ütkäreläçäk saylawda Törkiyädä berençe märtäbä xalıqnıñ turıdan-turı saylap aluı belän däwlät başlığı saylanaçaq. 

Namzätlärneñ kem bulaçağı ozaq waqıttan birle zur qızıqsınu belän kötelä ide. Oppozitsiya partiyäläreneñ niçek häm kemne kandidat itep kürsätäçäge, “Aq” partiya namzäteneñ kem bulaçağı, HDP “Xalıqlarnıñ demokratik” partiyäse namzät kürsätäçäkme, yuqmı ikänlege qızıqsınu uyandırğan ide. Bigräk tä oppozitsiyanıñ urtaq kandidat bäxäsläre häm Premyer-ministr Ärdoğan namzät bulaçaqmı, yuqmı ikänlege bik möhim ide. CHP “Cömhüriyät xalıq” partiyäse häm MHP “Millätçe xäräkät” partiyäseneñ üze eçennän kandidat kürsätü urınına urtaq namzät bilgeläwläre häm Premyer-ministr Ärdoğannıñ namzätlegenä qarata kürsätelgän qarşılıq iğtibarnı cälep itkän ide.

Häm, nihayät, namzät bilgeläw barışı tögällände: xäzer inde bu kandidatlarnıñ propaganda kampaniyası başladı. Namzätlär törle ısullar belän propaganda yasıy häm proyektların täqdir itä. Premyer-ministr Ärdoğan kampaniyasın 1919nçı yılda Azatlıq suğışı başlanğan Samsunda häm Ärzurumda xalıqqa möräcäğät itep başlağan bulsa, İhsanoğlu Yozgatta häm İstanbulda yabıq häm çağıştırmaça tar moxitlarda ütkärgän cıyılışlar belän, Dämirtaş isä Diyarbakırda iftar programması belän başlattı.

Barışnıñ şuşı räweşle däwam itäçäge, yäğni Ärdoğannıñ häm Dämirtaşnıñ kiñ qatnaşulı xalıq uram cıyınnarında, İhsanoğlunıñ isä tağın da tarraq moxitlarda häm öleşçä dä media kanalı belän töşençälären citkeräçäge küz aldında totıla.

İlbaşı namzätläreneñ profilläre häm citeşterüçänlekläre Törkiyäneñ qızıqlı saylaw barışına kerüen kürsätä. Törkiyädä nigezdä parlamentariy sisteması bulsa da, äyterseñ, prezident sisteması kebek saylaw ütkäreläçäk. Saylawçılar üzläreneñ häm ilneñ ixtıyacların qänäğätländerä alaçağın uylağan lidernı turıdan-turı saylayaçaq. Biredä namzätlärneñ säyäsi keşelege, proyektları yäki säyäsätläre xaqında mağlümatkä iyä bulu bik möhim. Saylawçılarnıñ namzätlär turında bik anıq häm ışanıçlı mäğlümätkä iyä buluı – waz kiçelmäs demokratik xoquq. Monıñ yulı isä – namzätlärneñ saylaw propagandasında xalıqqa üzlären açıq itep beldera aluı. Şuşı cähättän qarağan çaqta, Ärdoğan, İhsanoğlu häm Dämirtaş arasında citdi ayırma buluın äytergä bula. Bu üzgälek – namzätlärneñ säyäsi keşelege, xarizması, tanılır däräcäse häm uzğan citeşterüçänleklärenä bäyle.

Namzätlärneñ profilläre qısqaça şuşı räweşle açıqlana alınır. Premyer-ministr Ärdoğan – nigezennän üsep kilgän säyäsätçe, un yıllar buyı Törkiyä häm dönya säyäsäte eçendä qarar qıluçı, 12 yıl buyı berüze xakimiyättä bulğan aktyor häm iñ ähämiyätlese – xalıqnıñ bik yaxşı tanığan sıyfatqa häm citeşterüçänlek sälätenä iyä reformist.

Äkmäläddin İhsanoğlu – Misırda tuıp üskän Törkiyä watandaşı, belem tarixı professorı, İslam xezmättäşlek oyışmasınıñ elekke ğomum särkätibe bulğan xalıqara citäkçe, dönyavilekne häm modernläşüne yaqlawçı byurokrat, Misırdağı Sisi tüntäreleşenä tarafsız qalğan säyäsätçe.

Sälahattin Dämirtaş – Törkiyädäge körd säyäsäteneñ äydäp baruçı liderlarınnan berse, “Xalıqlarnıñ demokratik” partiyäseneñ räistäşe, PKK terror oyışması citäkçese Öcalan belän yaqın elemtädä bulğan säyäsätçe, Törkiyäneñ eçke häm tışqı säyäsäte mäs’äläsendä radikal ber oppozitsioner.

Namzätlärneñ profilläre nigezdä bik qızıqlı ber çınbarlıqnı bilgele itä: Ärdoğan Törkiyäneñ 100 yıllıq İslamçı, konservator, dini häm ictimaği moxit yolasın wäkillek itkän bulsa, İhsanoğlu - 100 yıllıq dönyavi, zamançalaşu, däwlätçe häm status-kvo yolasına tayana, Dämirtaş isä - 100 yıllıq körd xäräkäten, Şäyex Säyettän birle törle räweşlärdä däwam itkän körd oppozitsityäse xäräkäten wäkillek itä. Bu cähättän qaralğan çaqta, berençe turı 10nçı avgustta, ikençe turı 24nçe avgustta ütkäreläçäk İlbaşı saylawı - 100 yıllıq Törkiyä säyäsäte, sotsialogiyäse häm mädäni tarixınıñ xisaplaşuı bulaçaq. Tağın da qızıqlı bulğanı - bu saylawda cömhüriyät rejimına nigez saluçu, dönyavi häm modernist añlayış yäki ideologiya belän bu ideologiyağa 100 yıl buyı qarşı töşkän dini häm etnik töşençä yarışaçaq. Başqa törle äytsäk, Törkiyäneñ ictimaği häm säyäsi dairäse belän üzäk kozır’lären büleşäçäklär.

Şul uq waqıtta ilbaşı saylawı Törkiyäneñ 100 yıllıq tarixınnan soñ nindi kiläçäkneñ saylap alınaçağı belän bäyle. Törek saylawçıları barı tik ilbaşın saylamayaçaq, ber ük waqıtta nindi citäkçelekne teläwen dä bilgele itäçäk. Moñarçı säyäsi partiyälär häm parlament aşa yasalğan tanıqlıq häm säyäsät saylap alınuı bu yulı turıdan-turı säyäsi liderlar aradaşçılığı belän başqarılaçaq.

Nihayät, ilbaşı saylawı Törkiyäneñ idarä şäkeleneñ yañadan formalaşuı mäs’äläsendä fiker biräçäk. Şul räweşle ki, Ärdoğan telgä alğan “prezident” rejimın xuplawçımı, MHP-CHPneñ yaqlap kilgän “klassik parlamentariy” rejimı tarafdarımı yäisä HDP teläwçe “federal” rejim yaqlımı buluı mäs’äläsendä fiker bireläçäk. Bu räweşle Törkiyä saylawçıları yaña ber Törkiyäneñ yünäleşenä qağılışlı turıdan-turı saylap aluın başqaraçaq häm telägen belderäçäk. Häm namzätlärneñ tışqı säyäsät saylap aluları aşa Törkiyägä yaña yünäleşneñme, yuğisä xäzerge wazğiyätneñ däwamınıñmı telänüe bilgelänäçäk.