Törkiyä häm dönya waqiğaları 78

Törkiyä Premyer-ministrı Ärdoğannıñ 24nçe mayda Germaniyağa häm 19nçı iyündä Venağa yasağan säfärlärendäge manzara ber çınbarlıqnı bilgele itte. Ul da bulsa Germaniya belän ber rättän böten Awrupada cämğiyätneñ töp elementlarınnan berseneñ töreklär buluı. Bügen töreklär bulmağan Germaniya häm Awrupa uylanıla alınmağanı häm bula almağanı kebek Törkiyä bulmayaçaq Awrupa da mömkin tügel. Germaniya – töreklär iñ küp yäşäwçe häm iñ tä’sirle bulğan illärneñ başında tora. Räsmi sannarğa kürä, 3 million yarım tiräsendä törek watandaşınıñ Germaniyada yäşäwe belenä. Bu miqdar dönyadağı häm xätta Awrupadağı qayber illärneñ xalıq sanınnan da kübräk. Germaniyadağı töreklär barı tik xalıq sanınıñ küplege genä tügel, ber ük waqıtta iqtisadi, sotsial, mağarif, mädäni häm säyäsi köç. Bügen Germaniyada töreklär yäşämäwçe ber poçmaq da xätta qalmağandır. Germaniyada häm Awrupada töreklär elek barı tik eşçe köçlär bulsa, bügen sänäğätçe, säwdägär, mediaçı, sänğätçe, uqıtuçı-ğalim, sportçı, turizmçı, säyäsätçe häm başqa hönär iyäläreneñ tä’sirle aktyorları.

Germaniya häm töreklär dip äytkän çaqta, bik tirän mäğnä xasil bula. Töreklär Germaniyağa kitä başlağan 1960nçı yıllardan bügenge köngä xätle däwam itkän barış Germaniya häm Törkiyä öçen bik zur näticalär tudırğan. Törkiyä häm Germaniyanıñ 19nçı ğasırğa barıp totaşqan tarixı 21nçe yözdä sotsial yaqınayu belän nığıdı. 19nçı yözyılda däwlät däräcäsendä urnaştırılğan xezmättäşlek 21nçe ğasırda ike cämğiyät arasında bötenläşügä taba yünälä. Germaniyada yäşäwçe 3 million yarım törek watandaşlarınnan tış Germaniyada tuğanı yäki dus-işe bulmağan Törkiyä ğailäse yuq diyärlek. Germaniyanıñ töreklärneñ ikençe watanı buluın äytsäk, küpertü bulmas möğäyen. Xäzerge waqıtta Germaniyadağı töreklär tawışları belän Törkiyä säyäsäten bilgeli, Törkiyädäge xalıq ışanıçların häm İlbaşın saylawda rol’ uynıy.

Awrupa – töreklär öçen barı tik iqtisadi tabış qapqası ğına tügel, ber ük waqıtta başqa şaqtıy yaqtan da ilham çığanağı bulğan. Germaniyağa berençe bulıp kitkän Törkiyä watandaşları eş taba alu öçen kitkän ide. Fäqät bügenge köndä inde Germaniyadağı töreklärneñ Törkiyäneñ üseş aluı öçen kiñ qırlı rollär uynawın küräbez. Germaniyada tuıp üskän meñnärçä törek keşese häm öleşçä Germaniya watandaşlığın alğan töreklär Törkiyäneñ töp dinamikaların täşkil itä.

Törkiyädäge futbol taqımnarında, universitetlarda, muzıka tarmağında, sänäğättä, säyäsättä, turizm sektorında, transportta Germaniyada tuıp üskän töreklär küp. Älbattä, çığışı belän Törkiyädän bulğan alman watandaşı küp sandağı törekneñ Germaniyada ni çaqlı tä’sirle buluın da iğtibarsız qaldırmasqa kiräk. Germaniyadağı böten tarmaqlarda diyärlek çığışı belän törek bulğan futbolçını, sänğätçene, sänağätçene, säyäsätçene häm başqalarnı kürmämeşkä salınıp bulamı? Älbattä, yuq!

Älbättä, töreklärneñ häm Törkiyäneñ Germaniyadan häm Awrupadan alğan qazanışları barı tik bu tarmaqlar ğına tügel. Bälki, tağın da ähämiyätlese – törek watandaşları kanalı belän bulmasın, Awrupa Berlege kriteriyläre aradaşçılığı belän bulmasın – demokratiya, irek häm töp xoquqlar kebek qimmätlär. Törkiyä demokratiyäseneñ xärbisezläşüendä, sivilläşüendä Awrupa Berlegeneñ häm Awrupadağı töreklärneñ role kire qağılmas. Törkiyädäge tüntäreleşlärneñ yäki xärbi rejimnarnıñ basımı astında qalğan şaqtıy törek watandaşı Germaniya häm başqa Awrupa Berlege illärenä sıyınğan. Bolar arasında 1980nçe yıldağı xärbi tüntäreleştän soñ yäşerener urın ezlägän sul häm marksist sänğätçe häm säyasätçelär, 28nçe fevraldäge post-modern xärbi tüntäreleştän soñ isä yuğarı belem alu öçen sıyınır urın ezlägän başyawlıqlı qızlar bar.

Bu manzara şunı kürsätä: töreklär häm Germaniya arasındağı 50 yıllıq xezmättäşlek ike yaqlı qazanışlar kitergän.

Bu näticä, älbättä, şatlıq häm ğorurlıq birä. Läkin bu manzaranıñ tağın da yaxşıraq häm mökämmäl buluı mömkin. Töreklärneñ Germaniyadağı barlığı tağın da yaxşıraq näticälär birä alır ide. Ägär uzğan barışta här ike tarafqa bäyle qayber problemalar häm kirtälär bulmasa ide, yaqlarnı tağın da şat, bäxetle qılaçaq näticälär tua alır ide.

Bu problemalarnı häm kirtälärne şuşı räweşle sanap uzarğa bula. Germaniyadağı töreklär Awrupanıñ mağärif, uqıtu, belem häm tikşerenü mömkinleklärennän tağın da kübräk faydalana alır ide. Tağın da kübräk törek yäşläreneñ alman universitetlarında professor buluı tä’min itelä alınır ide. Bu räweşle alaçaq mağlümat-belem häm tel mömkinlekläre belän üz mädäniyätlären tağın da yaxşıraq itep belderä alırlar, oçraşqan problemaların tağın da yaxşıraq itep xäl itä alırlar ide. Bu tel häm mäğlümat-belem belän Germaniyadağı problemalarğa tağın da köçleräk çişeleşlär taba alır ide. Tağın da kübräk törek watandaşı ictimaği oyışmalar, säyäsät häm qarar qabul itü organnarında tağın da kübräk urın ala alır ide. Töreklär yäşägän awıllarnıñ yäki şähärlärneñ üzägendä urın alsa ide, tağın da tä’sirle küreneş qazana alır ide. Mäşhür süzlär belän äytsäk: “Alman cämğiyätenä assimilatsiyälänmiçä tağın da kübräk integratsiyälänü” - häm üzlärenä häm ğailälärenä häm dä ana watan Törkiyägä tağın da kübräk baylıq östi alır ide.

Ämmä biredä alman cämğiyäteneñ häm säyäsätçeläreneñ şuşı problemaların häm kirtälären dä kürmiçä mömkin tügel: alman cämğiyäteneñ könçığış häm möselman cämğiyätläre turındağı tiskäre qaraşları. Tarixqa barıp totaşqan millätçelek häm xätta rasaçılıq toyğıları, üz cämğiyätennän, üz xalqınnan bulmawçılarğa qarata tağın da äzräk tolerantlıq kürsätüe, töreklärne assimilatsiyälärgä tırışuı, alman säyäsätçeläreneñ saylawçınıñ tawışın cıyu borçıluı belän töreklärneñ problemaların kürmämeşkä salınuı häm, älbättä, Germaniyanıñ iqtisadi häm ideologik awırlıqlarğa bäyle handikapları.

Bu problemalarnıñ neçkäleklären başqa ber tapşıruıbızda analiz yasarbız. Bu awırlıqlar döres itep xäl itelä alınğan oçraqta, hiçşiksez, kiläçäk här ike taraf öçen tağın da yaqtı bulaçaq.