Türkiyäneñ cir bozlıqları global’ cılınu arqasında yuqqa çığu qurqınıçı astında

Global’ cılınu Türkiyäneñ cir bozlıqlarına niçek täêsir itä?

Qoyaş nurların çağıldırıp dönyanıñ çiktän tış cılınuın totqarlawçı qotıplardağı bozlıqlarnıñ küläme 1970nçe yıllardan bügengä çaqlı yartılay diyärlek kimegän. Klimat üzgäreşläreneñ yoğıntısı belän yäşängän bu yuğaltular barı tik qotıp (polyus) bozlıqları belän genä çiklänmi. Urnaşqan moxitnı su çığanağı yağınnan täêmin itüçe tawlardağı cir bozlıqları da êri.

İstanbul texnik universitetı qarşındağı Awraziya cir belemnäre institutınıñ qatı cir belemnäre kafedrası uqıtuçısı, professor doktor Mäxmät Akif Sarıkaya qotıp (polyus) bozlıqlarınıñ küläm yağınnan zur, taw bozlıqlarınıñ isä tağın da keçeräk buluın äytä.

Klimat krizisı belän bergä här ike bozlıq töreneñ dä massasın yuğaltıp êrüen xäterlätüçe Sarıkaya: "Bu yaqtan ikesen ber-bersennän ayırıp qaraw mömkin tügel. Qotıp bozlıqları tağın da zurraq bulğanı öçen alarnıñ êrüe cirdägelär qadär tiz bulmıy. Bezneñ kebek urta kiñlek töbäklärendäge bozlıqlarnıñ êrüe tağın da tizräk bula”, - dip äytä.

Sänäğätläşüdän soñ artqan cılılıqnıñ böten dönyada bulğanı kebek Türkiyädä dä bozlıqlarnı azaytuın añlatuçı Sarıkaya cir bozlıqlarınıñ möhim su çığanaqları buluın häm bu bozlıqlarnıñ êrüeneñ su çığanaqlarınıñ kimüe mäğ’näsenä turı kilüenä basım yasıy.

Dön’yanıñ başqa töbäklärenä qarağanda Anadoluda bik zur bozlıq massalarınıñ bulmawın, bulğan bozlıqlarnıñ êrüeneñ bik möhim yoğıntı yasamayaçağın iskärtep uzuçı Sarıkaya tübändäge mäğ’lümatlär belän urtaqlaşa:

"Türkiyädä tuplam 12 cirlektä 51 bozlıq töbäge urnaşqan häm tuplam 10 kvadrat kilometrlıq mäydannı qaplıy. Ağrı tawınıñ başındağı iñ zur bozlığıbız 1976nçı yılda yaqınça 8 kvadrat kilometr bulsa, bügenge köndä 5 kvadrat kilometrğa töşkän. Böten bozlıqlarıbızda yaqınça 30-35% külämendä azayu bar. Hakkari Cilo tawlarındağı bozlıqlarıbız soñğı 100 yılda 50-60% külämendä keçeräygän. Bez ütkärgän proyıkśiya (проекция) êşçänlegebezgä kürä, cılınu şuşındıy tizlek belän barsa Ärciyästäge bozlıqnıñ tulısınça yuqqa çığaçağın farazlıybız. Dön’ya külämendäge êsselek rekordları keşe êşçänlege belän berläşkändä bozlıq êrüe tizlänä. Cilodağı turizm çığanaqlı keşe êşçänlege moña ber misal. Rekord quyğan êsselekkä keşe êşçänlege dä östälä häm bozlıqlarnıñ êrüe tizlänep, su çığanaqlarına tiskäre täêsir itä".

"50 yıl êçendä taw häm üzänlek bozlıqlarınıñ tulısınça êri alaçağı farazlana"

Buğazêçe universitetınıñ Klimat üzgäreşläre häm säyäsätläre ğamäli häm tikşerenü üzäge idarä şurası äğ’zase, professor doktor Murat Türkäş Türkiyädä bik anıq itep taw bozlıqlarınıñ soñğı 50 yılda tiz räweştä êrüen, kire çigenüen häm keçeräyün äytä.

Türkäş bolay dip bilgeläp uza:

"Bolay däwam itsä, aldıbızdağı 50 yıl êçendä taw, üzänlek bozlıqlarınıñ tulısınça êri alaçağı küzallana. Bu Türkiyä öçen dä şulay, çönki ütkärelgän êşçänlek Türkiyäneñ törle urınnarında qalğan yalğız tawlar östendäge bozlıqlarnıñ, üzänlek bozlıqlarınıñ tiz êrep, keçeräyüen, yuqqa çığuın kürsätä".

Bozlıqlarnıñ daimi qar belän qaplanğan häm tirä-yağındağı geografiyağa, êkosistemalarğa, su çığanaqlarına häm yäşäyışkä köç-küät birüçe, alarnı tuqlandıruçı möhim su çığanaqları buluına işarät itüçe Türkäş: "Citärle qar bulsa, êrü-tuqlanu balansı yaraşlı bulsa, äyläneş, śikl (цикл) däwam (дәвам) itä. Ämma monnan arı bu tigezlek, balans bozıldı, çönki global’ cılınu arqasında bozlıqlar bik tiz êri, qar yawım-töşeme azaya bara, qar yawsa da xätta bik tiz êrep, daimi qalmıy", - dip äytä.

"İzostatik balans bozıla "

Taw bozlıqlarınıñ azayuı belän tirä-yağındağı êkosistemalarda barlıqqa kitergän maxsus klimatnıñ häm tuqlandırğan böten geografiyanıñ inde citärlek qadär su çığanağına iyä bula almayaçağına tuqtalıp uzuçı Türkäş süzlären bolay dip tögälliy:

"Bigräk tä Gimalayda, Ant tawlarında waqıt-waqıt yäşängän kinät qar häm boz êrüe su basularğa, su ağımnarına, ağımsu taşqınnarına häm ubılmalarğa säbäp bula. Tağın da ozaqqa suzılğan êffekt bularaq isä bozlıqlar êregän çaqta tawlı cirlär tağın da kübräk tuza, bu räweşle äkren dä bulsa cir qabığındağı izostatik balans dip äytelgän tigezlek bozıla. Bolar iñ kiñ global’ däräcädä küzätelä alınğan yoğıntılar bularaq äytelä alına. Ägär bozlıqlar waqıt êçendä tulısınça yuqqa çıqsa, bu su çığanaqlarınıñ azayuı, yuğarı urman çigendäge taw bolınnarınıñ qorıp kibüe, andağı yäşäw urınınıñ bozıluı häm ğasırlar buyı küçmälek yulı belän xayvannarın asrawçı, terlekçelek belän şöğıllänüçe küçmä xalıqlarnıñ tiskäre täêsirlänüe mäğ’näsenä turı kilä".

Çığanaq – “Anadolu” agentlığı

Bozlıqlarnıñ êrüe berqadär urman yanğınnarın da arttıra | TRT Tatarça

 

Bozlıqlarnıñ êrüe Türkiyä (Төркия) tiräsendäge diñgezlärdä su däräcäsen kütärä | TRT Tatarça