Bozlıqlarnıñ êrüe Türkiyä (Төркия) tiräsendäge diñgezlärdä su däräcäsen kütärä
Tormışnıñ qızıqlı yaqları 46/2023
Tormışnıñ qızıqlı yaqları 46/2023
Belgeçlär äytüençä, qotıp bozlıqlarınıñ êrüe Türkiyä (Төркия) tiräsendäge diñgezlärneñ yılına 4 millimetr kütärelüenä kiterä. Şuña kürä monıñ asqormalarğa zıyan kiterü mömkinlegen istä totıp qorılmalarnı küzdän kiçerergä kiräk. “Tormışnıñ qızıqlı yaqları” tapşıru-tezmäbezneñ bügenge çığarılışında süz näq’ menä şul turıda barır.
Qoyaş nurlarınıñ yaqınça 80%ın çağıldırıp Dön’yanıñ artıq cılınuın totqarlağan Tön’yaq qotıptağı bozlıqlar 1970 nçe yıllardan xäzergä çaqlı yartığa diyärlek kimegän.
Bügenge köndä Tön’yaq qotıpta diñgez bozları yıl däwamında bar.Çäyen bu bozlıqlar kimi, qışqa tağın arta. Läkin tikşerenüçelär Tön’yaq polyusnıñ 10 yıl sayın bozlıq massalarınıñ 13%ın yuğaltuın häm 2050 nçe yılğa qadär Tön’yaq Boz okeanında cäyen bozlıqlarnıñ yuqqa çığa aluı turında kisätälär.
Antariktida bozlıqlarında da şundıy uq xäl küzätelä. Qıytğadan 1992 nçe yıldan birle alınğan iyärçen terkäwläre şunı kürsätä: gigant bozlıqlar yılına 7 metr biyeklegendä yuqqa çığalar häm yıl sayın okeannarğa 120-140 milliard tonna boz östälä.
Klimat üzgäreşe yoğıntısında polyar boz qatlamnarınıñ êrüe dön’ya diñgezlärenä häm okeannarına täêsir itä, şul uq waqıtta diñgez däräcäseneñ kütärelüenä häm êkstremal’ hawa torışına kiterä.
“Anadolu” agentlığı korrespondentınıñ qotıp bozlıqları êrüeneñ Türkiyä tiräsendäge diñgezlärgä täêsire turındağı sorawlarına cawap birgän Dokuz Eylül universitetınıñ diñgez fännäre häm texnologiyäse institutı diñgez fännäre kafedrası mödire, professor doktor Şükrü Turan Bäşiktäpä bozlarnıñ êrüe belän okeandağı su külämeneñ häm barlıq diñgezlärdäge cılılıq külämeneñ artuın äytä.
Professor doktor Şükrü Turan Bäşiktäpä tübändäge mäğ’lümatlarnı urtaqlaşa:
"Ülçäwlärdä Türkiyä diñgezlärendä diñgez däräcäseneñ yılda 4 millimetr kütärelüen küräbez. Bu bik keçkenä artu kebek toyılırğa mömkin, läkin ul 10 yılda 4 santimetr, ber ğasırda 40 santimetr digän süz. Diñgezlär cılına, cılınğan su kiñäyä häm su däräcäse kütärelä. Bu yılına 4 millimetrdan arta başlayaçaq häm diñgez däräcäsendä kütärelü tağın da artaçaq. Bezneñ yar buylarındağı diñgez däräcäseneñ artuın bik açıq küräçäkbez, kiläse 20 yılda monıñ problemaların kürä başlayaçaqbız”.
Bozlıqlar êrüdäge tağın ber faktor- suüsemnärneñ küpläp artuı
Yıldız texnik universitetınıñ ximiya-metallurgiya fakul’tetı bioinjenerlıq kafedrası uqıtuçısı professor doktor Didäm Balkanlı Özçimän äytüençä, global’ cılınu atmosfera häm okean suları temperaturasınıñ kütärelüenä kiterä, bozlıqlarnıñ êlekkegä qarağanda tizräk êrüenä säbäpçe bula.
Didäm Balkanlı Özçimän bozlıqlarnıñ saqlağıç rol’ uynawın häm artıq êsselekne atmosferağa çağıldırğanın belderep bolay di: “Qotıplardağı bozlar dön’ya klimat sistemasın, diñgez däräcäsen häm temperaturasın, okean ağımnarın, töçe su çığanaqların, barlıq yäşäw mäydannarın saqlawda häm balanslawda möhim rol’ uynıylar. Bozlıqlar êrep, okeannar cılınğan sayın, okean ağımnarı böten dön’yada hawa torışın boza”.
Professor doktor Özçimän bilgeläp ütkänçä, Antarktida yarımutrawındağı iğ’tibarnı cälep itüçe cılınu tendenśiyäse êkosistema häm kriosfera prośesslarında qayber üzgäreşlärgä kiterä häm soñğı yıllarda zur boz massaları yuğaltuları küzätelä. Tağın ber möhim faktor – qar öslegendä suüsemnärneñ küpläp artuı. Global’ cılınu häm suüsemnärneñ küpläp artuı bozlıqlarnıñ êrü prośessın tizlätä.
Çığanaq: “Anadolu” agentlığı
