Bozlıqlarnıñ êrüe berqadär urman yanğınnarın da arttıra

Qoyaş nurlarınıñ yaqınça 80%ın çağıldırıp cir şarınıñ çiktän tış cılınuın totqarlawçı bozlıqlarnıñ här yıl arta baruçı külämdä êrüe gidrometeorologik tigezlekkä täêsir itep, êkstremal’ hawa waqıyğalarınıñ sanın häm yışlığın kübäytä. Temperaturanıñ artuı, qorılıq, yawım-töşem rejimındağı üzgäreşlär häm tağın da qorı, köçle iskân cillär räweşendä üzen kürsätüçe bu hawa waqıyğaları isä urman yanğınnarındağı artuda möhim faktorlar bulıp tora.

Buğazêçe universitetınıñ klimat üzgäreşläre häm säyäsätläre ğamäl häm tikşerenü üzägeneñ idarä şurası äğ’zase, professor, doktor Murat Türkäş qotıp (polyus), qıytğa bozlıqları, bozlıq qalqannarı häm diñgez bozlıqları belän biyık tawlardağı alp’ üzänlege bozlıqlarınnan torğan boz massasınıñ klimat sistemasın täşkil itüçe komponentlarınnan berse buluın äytte.

Bozlıqlarnıñ bar buluın däwam itterä aluı öçen qarnıñ yawuı, yawğan qarnıñ berniqadär waqıt cirdä qaluın häm tawlarnıñ östendäge bozlıq tiräsendä qaluın täêmin itüçe klimatnıñ buluınıñ zarurlığın añlatuçı Türkäş bolay dip däwam itte:

"Problema da näq’ menä biredä kilep çığa. Soñğı 50 yılda dönyanıñ bik küp töbägendä bozlıqlar küläme häm mäydan yağınnan keçeräyä, çönki klimat cılına, qar yawım-töşeme azaya, qar yawsa da xätta hawa cılılığı artqanı öçen tiz êri, bozlıqlar küäten yuğalta, yañarmıy. Türkiyädä dä wazğıyät şuşı räweşle. Bozlıqlar şuşı tizlek belän êrergä däwam itsä, aldıbızdağı ğasır êçendä qotıplar cılınaçaq, tulısınça êregän dönya bügennän, bälki, 10 gradusqa tağın da êsseräk bulaçaq. Bu Türkiyädä tropik, bik êsse, bik qorı şartlarnıñ täêsirle buluı mäğ’näsenä turı kilä".

Êsselekneñ häm qorılıqnıñ igençelektä citdi krizisqa, awıl xucalığı uñışınıñ kimüenä, su çığanaqlarınıñ azayuına häm urman yanğınnarınıñ mäydanı häm waqıtı yağınnan kiñäyüenä säbäp buluına basım yasawçı professor, doktor Türkäş yanğın riskineñ tağın da ozınraq waqıt telemenä, yaznıñ urtasınnan közneñ urtasına qadär ozayaçağın, zur yanğın riskinıñ artaçağın kisätä.

Zur urman yanğınnarınıñ distälägän meñ yıllar buyı barlıqqa kilgän yäşäw moxitların bozuına işarät itüçe Türkäş tübändäge añlatmaları belän urtaqlaşa:

"Uglerod señdergeçe, yotqıçı bulğan urmannar yanğan çaqta atmosferağa uglerod gazı çığarıla. Monnan tış urmannarnıñ yuqqa çığuı su çığanaqlarınıñ azayuı mäğ’näsenä dä turı kilä. Tağın da êsseräk, parlanu tiz häm zur külämdä bulğan, gidrologik śikl (цикл ) köçäyä barğan dönyada afätkä, su basuğa häm ubılmalarğa säbäp bulaçaq, köçle, ğadättän tış küp yawım-töşem bulaçaq. Ägär klimat üzgäreşläre totqarlana alınmassa, bügen küzätelgän tiskäre torışlar tizlänäçäk häm ğasır axırına qadär naçar sśenariyne (сценарийне) yäşi başlayaçaqbız".

 "Aldıbızdağı 10 yıl êçendä bik citdi qorılıq kötäm"

İstanbul universitetı-Cärrahpaşa urman fakul’tetınıñ urman injenerlığı (injeneriyası) bülege uqıtuçısı, professor, doktor Yosıf Särängil isä qotıp (polyus) bozlıqlarınıñ urman yanğınnarına turıdan-turı yoğıntısı bulmasa da yıl fasıllarına täêsir itüen iskärtep uza.

Cılılıq artqanı öçen parlanunıñ da kübäyüenä işarät itüçe Särängil: "Şuña kürä qorı çor yäşänä. Qorılıq parlanu belän êsselekneñ çağıştırıluı, biredä kritik bulğan närsä xasil bulğan tuplam parlanunıñ artuı, monıñ da östämä stress çığanağı buluı. Cäyın cılılıqnıñ artuı barı tik urman yanğını ğına tügel, yılğalarıbıznıñ qoruı mäğ’näsenä dä turı kilä”, - dip äytte.

Urman yanğınnarınıñ kilep çığuında klimat üzgäreşläreneñ kritik faktor buluına iğ’tibarnı yünältüçe professor, doktor Särängil: "Yanğın sezonı bezdä may axırında başlıy häm sentyabr’ axırına qadär däwam itä. Qış aylarınıñ tağın da yomşaq uzuı bezneñ öçen yanğın fasılın kiñäytä. Qorı yağulıq waqıtın beraz kiñäytä, yanğınnar may başınnan üktäbrgä qadär ozayğan", - dip äytte.

Särängil qotıp bozlıqlarınıñ êrüe belän tağın da kübräk sunıñ sistemağa kerüen, qoyaştan artıq kilgän ênergiya belän sistemanıñ tizlänüen, tağın da tizräk śiklnıñ (циклның) barlıqqa kilüen, bolarnıñ näticäsendä tağın da qısqa waqıtta tağın da köçleräk yawım-töşemnärne kürü ixtimalınıñ artuın belderde.

Professor, doktor Särängil: "Türkiyädä aldıbızdağı 10 yıl êçendä bik citdi qorılıq kötäm”, - dip fikere belän urtaqlaştı.

Çığanaq – “Anadolu” agentlığı