Awraziya kiñlegendä 31

Bügenge yazmabızda xäzerge waqıtqa qadär tögäl genä bilgelämäse bulmağan “Awraziya” ğibaräseneň illärgä kürä niçek üzgärüe, niçek aňlaşıluı turında süz alıp barabız.

Awraziya -Aziya häm Awrupa qitğasındağı 53 million kvadrat kilometr zurlığındağı mäydanğa birelgän isem. Dönya xalqınıň 60%ı bu töbäktä yäşi. Yuqqa ğına ingliz Sir Harold Mackinde 1904 nçe yılda uq “Awraziyanı citäkläwçe, dönyanı citäklär” dip äytmägän.Ämma läkin Awraziya ğibaräse törle çorlarda häm illärdä törleçä aňlaşılğan. Bolarnı ikegä ayırıp qararğa mömkin.Berençese- Awraziya ğibaräsen kiň mäğnädä qullanuçılar, ikençese isä-Awraziya süzen tar töbäk öçen qullanuçılar. Kiň mäğnädä Awraziya Aziya häm Awrupanı üz eçenä alğanda , qayber fiker iyäläre moňa Amerikanı da quşqan. Tar mäğnädä isä Kavkazdan Qıtayğa qadärge töbäk küzdä totıla. Awraziya ğibaräseneň Rusiyädä niçek aňlaşıluına tuqtalıp kitik.

Rusiyädä Awraziya ğibaräse könbatışqa qarşı toru mäğnäsendäge ber süz bularaq barlıqqa kilä. Patşa Rusiyäseneň nigezdä könçığışlı däwlät buluın yaqlawçı awraziyaçılar tarixi rus-törek-mongol yazmış bergälegenä bäyle bula.Trubetskoy, Savitskiy, Alekseyev äydäp baruçanlığındağı awraziyaçılıq pravoslaviye dinendäge ruslarnıň tarixi missiyäsenä ,Mäskäwneň öçençe Rim buluı fikerlärenä tayana. Ateist bolşeviklar Awraziyağa xakim bulğaç bolar fikerlären ğorbättä yäşätergä mäcbür qala. Rusiyäne Altın Urdanıň varisı itep qabul itkän bu zıyalılar älege geografik kiňlekneň könbatıştan üzençälekle tsivilizatsiya barlıqqa kiterüe turında uylıy. Alar Rusiyädä xakimiyätkä kilgän bolşeviklarnıň waqıtlar uzu belän awraziyaçı bulaçağına ışana.

Tatarlarnıň tanılğan bolşeviklarınnan Soltanğaliyev ta Rusiyädäge inqilapnıň törki häm möselman, xätta öçençe dönya illäre öçen ilham çığanağı bulaçağına häm kiň geografiyäne üz eçenä aluçı yaňa dönya qorılaçağına ışana.

Bolşeviklar ğorbättäge awraziyaçılar uylağança awraziyaçı bulmıy. Fäqät bolarnıň waqıtlar uzu belän bergä urtaq noqtası rus şovinizmı buldı dip äytergä mömkin.Soňraq awraziyaçılıq fikeren tarixçı Lev Gumilev qabat canlandıra.Gumilev Rusiya awraziyaçılıq fikeren üz itkän oçraqta anıñ isän qalaçağın äytä.

Sovetlar Berlege tarqalğannan soň keçeräygän Rusiya yaňa ezlänülärgä kereşä. 1990 nçı yıllardağı könbatış yaqlı bulu Rusiyäne qanäğätländermi häm awraziyaçılıq qabat kön tärtibenä kilä başlıy. Bu mäs’älädä zıyalılar arasında öç qaraşnıň alğı planğa çığuın küräbez. Dugin citäkçelegendäge zıyalılar ,çiktän tış uňçılar , könbatışqa qarşı buluçılar Rusiyäneň töbäktäge liderlıq rolen alğı planğa çığara. Eduard Bagramov äydäp baruçanlığındağılar isä kübräk slavyan-törki ittifaqına basım yasıy.Bu zıyalılar 20 nçe ğasır başlarında Rusiya möselmannarı arasında kiň cäyelgän cäditçelek xäräkäten ürnäk itep kürsätep, ruslar belän möselman törkilärneň qabat bergä üsä alaçaqlarına ışana. Panarin häm Yerasovlar Awraziyanıň plyuralizmına iğtibarnı yünältep, yaňa däwlät töre barlıqqa kilü turında äytälär. Biredä Yevgeniy Primakovnıň Mäskäw, Peki häm Dähli öçpoçmağın da onıtmasqa kiräk.

Bolardan tış Rusiyädäge möselman törki zıyalılarnıň da üzlärenä xas Awraziya bilgelämäse bar. Alar ruslarnı olığayğan könbatışnıň ber öleşe buluın belderep, üzlären awraziyaçılıq fikereneň töp varisları itep sanıylar. Alar fikerençä, ruslar Rusiyäneň möselman häm törki dönyanıň ber öleşe buluın qabul itkän oçraqta awraziyası bula ala.

Rusiyäneň soňğı çorlardağı yaqın tirä-yaq belän integratsiya eşçänleklärenä küz salğanda alarnıň Awraziya digändä elekke patşa häm Sovetlar Berlege geografiyäsen küz uňında totuın küräbez. Şuňa kürä rus-törki, pravolaslaviye-sönni yäisä xristian-möselman garmoniyäse turında äytüçe rus awraziyaçılar möselman häm törki bulğan Törkiyäne bu ittifaqtan çittä totalar. Bälki köndäşlektän, bälki dä üzläre tanıtqan tsivilizatsiya arqasında.